Może morze wróci recenzja

Reportaż z podróży do Uzbekistanu a właściwie nad Morze Aralskie. Zaczyna się dziwnie, bo autor przyznaje się, że nie zna rosyjskiego, wręcz jest z tego dumny. No cóż, jechać do postsowieckiej Azji Centralnej bez rosyjskiego, to jakby jechać do Indii bez angielskiego, człowiek porusza się jak ślepiec we mgle. Poza tym wyrusza Sabela bez researchu, dziwi go czarny rynek walutą na miejscu: „Uzbekistan to jeden z tych magicznych krajów, w których funkcjonuje czarnorynkowy handel walutą. Jak to działa? Nie potrafię powiedzieć.” Irytują go wielkie nominały banknotów i uciążliwa biurokracja, no cóż, wypada się tylko cieszyć, że ten młody człowiek zna tylko Polskę po 1989 r. Gdyby trochę pożył w komunie, wszystko wyżej wymienione byłoby dla niego powrotem do przeszłości. Bo dzisiejszy Uzbekistan tkwi wciąż jedną nogą w rzeczywistości sowieckiej, i znajomość tego ustroju bardzo pomaga zrozumieć tamtejsze stosunki.

Niemniej z czasem i autor i książka się rozkręcają, a początkowe niedostatki rekompensuje z naddatkiem wycieczka nad Morze Aralskie, to właściwie główny temat książki. Aral był nietypowym jeziorem, zasilanym jedynie przez dwie rzeki, Amu-darię i Syr-darię. I ten unikalny ekosystem został zniszczony przez komunistów w czasach Chruszczowa, umyślili bowiem uprawiać bawełnę na stepach wokół, do tego trzeba było wody, więc wzięto ją z Aralu. Ponoć sam Chruszczow przyjechał nad Morze Aralskie i powiedział: „Nie wyschnie. A jeśli wyschnie, to trudno”. No i wyschło: „Szacuje się, że do 2012 r. Wielki Aral utracił mniej więcej 90 % swojej pierwotnej powierzchni. Na mapach Azji Środkowej, obok pustyń Kara-kum i Kyzył-kum, pojawiła się całkiem nowa, wielka jak cała Irlandia, pustynia Aral-kum.”

Doszło do niewyobrażalnej katastrofy ekologicznej o dalekosiężnych skutkach. Opis wycieczki na to, co pozostało z Aralu przypomina dystopię, podróż do terenów po ataku atomowym. To pustynny, zasolony, niebezpieczny dla zdrowia obszar: „Wiatry rozwiewają tysiące ton słonego pyłu (...) w promieniu setek kilometrów. Niestety, oprócz soli pył niesie również toksyczne związki chemiczne i metale ciężkie spłukane z plantacji bawełny. To wszystko niszczy uprawy i hodowle zwierząt, zanieczyszcza wody, glebę i negatywnie wpływa na zdrowie ludzi. Gruźlica, rak płuc i gardła, anemia, wszelkiego rodzaju alergie, wirusowe zapalenie wątroby i tyfus dziesiątkują ludność.”

Wygląda na to, że nikomu nie zależy na tym, aby powstrzymać a tym bardziej odwrócić tę katastrofę, tym bardziej że, jak pisze autor „pod dnem Arala znaleziono… złoża gazu ziemnego – i to wydaje się przesądzać jego los.”

Książkę można traktować jako w sumie nieźle napisany reportaż podróżniczy, albo jako kolejne świadectwo zbrodni sowieckiego systemu.