Sława i fortuna. Listy Stanisława Lema do Michaela Kandla 1972-1987 recenzja

Obcowanie z Lemem, tym gigantem myśli, jest zawsze ucztą intelektualną. Ten gruby tom listów z lat 70. do Michaela Kandla, ulubionego tłumacza mistrza na język angielski, opowiada o czasach, kiedy do Lema przyszła tytułowa sława i fortuna: zaczął być wydawany na świecie, zdobył wielkie uznanie w Niemczech, powoli i z trudem wchodził na rynek anglosaski. Mimo, że w listach pełno jest rozważań na temat szczegółów translatorskich i strategii wydawniczych, ich główna wartość polega na szczerości Lema, dostajemy tu mistrza nieledwie w domowych kapciach. A że umysł to był niezwykły, genialny, obcowanie z nim jest zawsze ucztą intelektualną.

I tak, mówi Lem o swoich fascynacjach i inspiracjach literackich: „Dostojewski jest może najbliższym mi duchowo pisarzem, chociaż jest to bliskość choroby, nieszczęścia, piekła, zmory i wreszcie widma mogiły, a nie jakaś inna”, dalej: „Gombrowicz, którego Dzienniki niczym Biblię sobie czytam co jakiś czas”.

W chwilach szczerości mówi mistrz (źle) o sobie: „ja jestem niezmiernie okrutną i przykrą osobą w głębinach, coś à la profesor Hogarth, ja tylko umiem dobrze to powściągać”. Dalej „ja z natury jestem raptus, weredyk i gwałtownik i wyładowanie wezbranych uczuć cenię sobie wyżej od forsy”.

Przy okazji bardzo ciekawie interpretuje Lem swoje dzieła, np. o 'Pamiętniku znalezionym w wannie' czy 'Głosie Pana' . Ale o własnej twórczości mówi z okrutną szczerością „Robiłem jako pisarz sporo rzeczy MIERNYCH, np. cały Pirx dla mnie to literatura zacna, młodzieżowa, gładka, zręczna, łamigłówkowa, ale zarazem odcięta od autentyczności”. Dalej „Śledztwa nie szanuję, Kongres tak sobie, ale na Cyberiadę będę w dalszym ciągu stawiał, w tym sensie, że ona jeszcze kiedyś wypłynie.”

Ciekawe są różnice mentalne obu panów. Oto pisze Lem, który przeżył potworności II wojny: „Doświadczyłem w okupację niemiecką absolutnej bezbronności i żyłem jako pluskwa w ścianie, za którą niemieccy fachowcy (doskonali! jak Eichmann) uganiali się z najlepszymi truciznami” i ma zupełnie inny pogląd na zło i naturę ludzką, pogląd w zasadzie niemożliwy do zrozumienia dla żyjącego w spokoju i dobrobycie Kandla.

Nie byłby Lem sobą gdyby nie wypowiedział się o stanie ówczesnej cywilizacji, jest to mądrość zgorzkniałego mędrca. Jakże niepokojąco aktualnie brzmią jego słowa: „Jak sądzę, w skali ogólnoświatowej mamy uszkodzoną granicę pomiędzy Normą i Szaleństwem; może zawsze istniały grupy, w których ta granica nie istniała resp. była dziurawa, ale reprezentanci takich grup byli po cichu pchani do azylów umysłowych, a nie lansowani jako prominenci cywilizacji, czy w złym, czy w dobrym sensie.” I jeszcze: „Cywilizacja może być służebnicą głupców, może być tak skierowana i programowana, żeby najpierw głupcom było w niej wygodnie i dobrze, ale także i taka cywilizacja z mądrości totalnie zrezygnować nie może — pod groźbą samozagłady.”

Mamy też prawa Lema: „Trzy Prawa Lema powiadają, że: l) Nikt nic nie czyta; 2) Jeśli ktoś coś czyta, to nic nie rozumie; 3) Jeśli ktoś coś czyta i rozumie, to natychmiast zapomina.”

Jest tam jeszcze masa innych rzeczy: rozczarowanie Zachodem, teoria popularności dzieła literackiego, metoda pisarska autora, itd., bogactwo myśli Lema poraża.