Żyjemy w świecie zdominowanym przez religie monoteistyczne ? chrześcijaństwo, islam, buddyzm i judaizm. Istnieją również inne doktryny religijne, niemniej ciągle ubywa wyznawców religii politeistycznych. A przecież w starożytności nie wyobrażano sobie istnienia jednego naczelnego bóstwa, które mogło posiadać cechy i zdolności wszystkich "sił natury". Oczywiście wyjątkiem byli Izraelici, którzy dali początek chrześcijaństwu i islamowi, oraz buddyzm nie uznający właściwie instytucji bóstwa. Każdy z nas posiada wiedzę ogólną o bogach starożytnej Hellady i Rzymu czy Egiptu, co wpojono nam w szkole- mniej bądź bardziej udolnie. Ale istniały również inne systemy politeistyczne, np. perskie, ormiańskie czy arabskie. No właśnie, o wierzeniach starożytnych Arabów nie wiemy zbyt wiele, a przecież miały wpływ na rozwój islamu, choćby poprzez przejęcie sanktuarium staroarabskiego w al-Kabie. Dlatego postanowiłem, w formie słownika i niestety bardzo skromnej, przedstawić wam kilka postaci panteonu staroarabskiego. Mam nadzieję, że przybliży to zainteresowanym czytelnikom choć częściowo interesującą kulturę starożytnych Arabów.

Ad-Dar, A'im, Al-Aswad, Al-Haba, Al-Aszhal, Al-Badżdża, Al-Dżabhat, Al-Itr, Al-Madan, Al-Dzabt, Al-Jakub, Al-Kabat, At-Taghut, Badżar, Manhab, Nasr, An-Nuchcha, Nuhm, Ar-Rabba, Ri'am, Samuda, Jalil - bóstwa staroarabskie o nieznanych nam funkcjach.

Almaqah, Almakah - bóstwo naczelne Saby, którego świątynia znajdowała się w mieście Marib (słynna świątynia Awwan). Przypuszczalnie jest on bóstwem solarnym, symbolizowanym przez byka i koziorożca. Ostatnio podważa się to, sądząc, że posiadał raczej cechy solarne, o czym mają świadczyć m.in. głowa byka, winorośl czy lwia skóra znajdująca się na ciele człowieka. Ukazywany był pod postacią mężczyzny z głową byka.

Al-Burak - legendarny rumak, który miał w ciągu jednej nocy przenieść z Mekki do Jerozolimy proroka Mahometa.

Al-Dżadda - bóstwo staroarabskie opiekujące się źródłami wody.

Al-Dżasad - bóstwo panteonu hadramauckiego i Kindy. Ukazywano go w postaci białego betylu z czarną głową. Przy jego światyniach znajdowały się wyrocznie.

Al-Falsa - bóstwo święcone w plemieniu Tajj pod wizerunkiem czerwonego skalnego występu o antropomorficznych kształtach. Jego świątynia posiadała święty okręg (hima), w którym zbiegowie i uciekinierzy znajdowali azyl i schronienie. Ofiary mu poświęcone wrzucano do

Al-Kutba - bogini panteonu nabatejskiego opiekująca się pismem i poetami.

Al-Lat - nabatejska bogini słońca i deszczu, ukazywana pod postacią białego betylu (kamień) udekorowanego drogocennymi kamieniami. Jej świątynia znajdowała się w dolinie Wadżdż koło At-Ta'ifu (nieopodal znajdowała się poświęcona jej pieczara, do której wrzucano szlachetne metale) oraz w Ar-Rammie (ob. Irame). Jako bogini ogólnoarabska uważana była za matkę bogów. W czasach rzymskich utożsamiano ją z Ateną.

Allah - (z arab. Bóg) bóstwo od którego wywodzili swój ród Arabowie. Był również opiekunem nieba i deszczu. Zapewne ogólne pojęcie określające najwyższe bóstwo panteonu staroarabskiego.

Al-Ukajsir - bóstwo narodowe państwa Lachmidów.

Al-Uzza - (z arab. Wszechmocna) bogini personifikująca planetę Wenus, której cześć oddawano szczególnie w państwie Nabatejczyków i Katabanie. Jedna z jej świątyń mieściła się w Mekce, gdzie wyobrażana była w postaci drewnianej gołębicy, oraz w Nachla (jej główne sanktuarium na Półwyspie Arabskim). W Nachla mieścił się poświęcony jej gaj i wyrocznia bogini. Miano jej jako jedynemu bóstwu staroarabskiemu w ofierze składać ludzi. W czasach grecko-rzymskich utożsamiano ją z Ateną.

Amm - (z arab. Stryj) naczelny bóg panteonu katabańskiego, posiadający cechy bóstwa solarnego. Jego atrybutami były błyskawica i księżyc; poświęcony był mu byk.

Anbaj - (z arab. Mówca) bóstwo Katabanu, syn Amma i Asirat. Patronował wiedzy i mądrości, w związku z tymi cechami mógł pełnić również funkcje sędziego umarłych. Jego małżonką była bogini Haukam (oboje byli emanacjami Merkurego, on jak gwiazdy porannej, ona ? gwiazdy wieczornej). Jego najważniejsza świątynia mieściła się w Timnie.

Astar, Attar - najważniejsze bóstwo południowoarabskie, będące aspektem planety Wenus. Jego dziedziną była płodność i opieka nad systemem irygacji opartym na deszczu. Jako Astar Szarikan chronił budowle przed szkodami, karał również rabusiów okradających groby. Być może był małżonkiem bogini Hakbas. Poświęconym mu zwierzęciem była antylopa.

Az-Zun - bóstwo opiekujące się pięknem, które ofiarowywało ludziom pod postacią urody czy uroku osobistego

Banat Allah - trójca bogiń mekkańskich będących córkami Allaha: Al-Uzza, Al-Lat i Manat. Czczone w Arabii środkowej i północnej.

Duszara, Zu asz-Szara - (z arab. Pan z Asz-Szary) bóstwo gór, zrodzone przez dziewicę-kamień. W sztuce staroarabskiej przedstawiano go jako mężczyznę z winną latoroślą, przez co Grecy i Rzymianie utożsamiali go z Dionizosem i Zeusem. Jako bóg naczelny Nabatenów ukazywano go jako czarny, nieobrobiony, wysoki betyl, przy którym składano mu ofiary ze zwierząt. Wedle mitów to on stworzył świat, przez co był obrońcą harmonii. Opiekował się rolnictwem i wegetacją świata przyrody i piorunami. Utożsamiano z nim Zu al-Kaffajna.

Haukam - (z arab. Mądrość) bogini panteonu katabańskiego, opiekunka Timny, małżonka Anbaja, w którego świątyniach sprawowano jej kult.

Hubal - bóstwo naczelne Mekki, czczone również przez Nabatejczyków i mieszkańców Palmiry. W sztuce ukazywano go w formie posążka z czarnego karneolu o cechach człowieka. Nieopodal jego świątyni znajdowała się wyrocznia, w której wróżono z jedenastu strzał, na których umieszczone były napisy, które odpowiednio "dostosowywano" do pytań wiernych. Pełnił funkcję boga przyrody.

Hunam - bogini o cechach lunarnych, personifikacja słonecznego ciepła.

Ilmuhak - bóg księżyca w panteonie Saby. Sprowadzał deszcz, przez co stał się opiekunem urodzaju. Posiadał również funkcje bóstwa wojny, a jego atrybutami był piorun oraz sierp księżyca.

Inzak - naczelne bóstwo starożytnego Dilmunu, posiadające te same funkcje co sumeryjski Enzag.

Isaf i Na'ila - bóstwo będące uosobieniem płodności. Początkowo była to para zakochanych ludzi, którzy zostali przyłapani na akcie seksualnym odbywającym się w świątyni mekkańskiej, za co zostali zamienieni w kamienie. Później oddawano im cześć jako jednemu bóstwu, w postaci dwóch kamieni. Jak ofiarę składano mu owce i wielbłądy. Przypuszcza się, że z jego kultem związana mogła być sakralna prostytucja.

Jaghus ,Jaghut - przypuszczalnie bóstwo to pełniło jakieś funkcje solarne, przy czym przynosiło ludziom życiodajny deszcz. Czczone przez plemiona Murad i Mazhidż, przedstawiane było jako lew.

Ja'uk - (z arab. Ostrzegający) bóstwo czczone w oazie Chajwan, pod postacią posążka rumaka. Utożsamiano je z Jaghutem, jego funkcją było sprowadzanie deszczu.

Karin - demon przypominający człowieka, z którego narodzinami pojawiał się w ludzkim świecie.

Kasra - bóstwo lunarne, zapewne pochodzenia aramejskiego.

Manaf - (z arab. Wysoki, Wyniosły) bóstwo czczone przez Kurajszytów o nieznanych funkcjach. Wiadomo jedynie, że jego sanktuarium mieściło się w Mekce.

Manat - bogini odpowiadająca za los i przeznaczenie, władczyni świata podziemnego i opiekunka umarłych. Czczona była pod postacią czarnej skały, a jej sanktuarium, w którym jako wotum składano ludzkie włosy, mieściła się w Kudajd.

Mandaha - bóstwo opiekuńcze domostw ludzkich i studni.

Nasr - (z arab. Orzeł) jedno z bóstw czczonych przez Arabów wschodnich i Himjarytów, którego świątynia znajdowała się w Zaurze (ob. Umm al-Kajwan). Składano mu ofiary ze zwierząt.

Nikrah - bóstwo państwa Ma'in w południowej Arabii. Czczony był jako opiekun i uzdrowiciel ludzi. Na wzgórzu Darb as-Sabr, znajdował się poświęcony mu azyl w którym przyjmowano konających i kobiety w połogu.

Ruda - bogini plemion środkowej i północnej części Półwyspu Arabskiego. Jej dziedziną był urodzaj i opieka nad ziemią. W sztuce ukazywano ją jako nagą kobietę trzymającą w dłoniach rozpuszczone włosy (w Damat al-Dżandalu).

Sad -  bóstwo będące personifikacją losu, opiekunka szczęścia.

Sin - bóg panteonu hadramauckiego. Jego świątynia mieściła się w Szabwie. Z zachowanych wizerunków ? występował na monetach pod postacią orła ? sądzi się, że był bóstwem słońca, choć wcześniej uważano go za bóstwo lunarne.

Suwa -  bóstwo ukazywane pod postacią betylu. Pełniło funkcje opiekuna zbłąkanych stad.

Szajs al-Kaum - bóstwo czczone przez Nabatejczyków, opiekujące się trybem życia koczowników.

Shams, Szams - (z arab. Słońce) naczelna bogini himjarycka, choć czczono ją również w Katabanie. Jej świątynia mieściła się w Walan (ob. Al-Misal). Jako bóstwo solarne było czczone przez plemię Banu Tamim.

Talab z Rijamu -  mało znane bóstwo męskie czczone przez plemię Talab.

Umjanis -bóg opiekujący się plemieniem Chaulan, posiadające cechy lunarne.

Uwal -  bóstwo staroarabskie o nieznanych funkcjach.

Wadd - (z arab. Miłość) bóg czczony w Ma'inie i w plemieniu Ausan, ze świątynią mieszczącą się w Numanie oraz w Dumat al-Dżandal (w środkowej Arabii). Wadda ukazywano pod postacią posągu ogromnego mężczyzny z mieczem, lancą, łukiem i kołczanem ze strzałami. Poświęcona mu była żmija, a za ofiarę służyło mu mleko.

Zat Himjar - przydomek bogini Szams. Pod imieniem Tanuf, opiekowała się dynastią panującą w Sabie, później bogini himjarycka.

Zu al-Chalasa - bóg staroarabski ze świątynią w Tabali. Przedstawiano go jako biały betyl na którego szczycie wyryta była korona. Nieopodal jego sanktuarium znajdowała się wyrocznia, w której przepowiadano przyszłość z rzutków.

Zu Samawi - (z arab. Pan Nieba) bóstwo opiekuńcze plemienia Amir. Ofiarowywano mu posążki wielbłądów, co miało zapewne związek z tym, że Amirowie trudnili się handlem karawanowym.