Dlaczego narody przegrywają recenzja

„Dlaczego narody przegrywają” pokazuje, że nasze szanse w dużym stopniu zależą od miejsca i czasu urodzenia. Organizacja struktur polityczno-społeczno-gospodarczych, jako wynik działania sił w zbiorowościach ludzkich, definiuje stopień uporządkowania i przewidywalności lokalnego dla nas otoczenia. Z jednej strony autorzy książki ‘nie odkryli Ameryki’, z drugiej jednak sprawnie i przekonująco zbudowali teorię dominujących czynników, które determinują kondycję państw, narodów czy cywilizacji. Przy okazji dokonali krytycznego przeglądu popularnych koncepcji przyczyn upadku narodów i dominujących koncepcji międzynarodowej pomocy finansowej krajom potrzebującym. Poprzez szerokie czasowo-przestrzennie rozważenie mechanizmów, które prowadziły do sukcesu i porażki, efektywnie wsparli preferowany model oceny jakości makroekonomicznych i geopolitycznych decyzji rządzących. Daron Acemoglu i James A. Robinson w spójnej argumentacji odtworzyli spektakularne sukcesy i porażki, dotykając chyba sedna przemian.

W daleko idącym uproszczeniu, ‘sercem teorii’ profesorów jest, możliwa do sformułowania wobec kondycji każdej struktury państwowej i społecznej (tej drugiej wystarczająco pojemnej, by jej udziałem była możliwość kreowania polityki gospodarczej), ocena poziomu ‘wykluczania/wyzysku’ i ‘włączania’ (model 2W). Nie można tych pojęć, w wizji autorów, sprowadzić do jednego czynnika, bo nie sumują się w prosty sposób do pewnej ilościowej miary. Rozpatrując realizacje tych pojęć na gruncie ekonomii i polityki, uzyskują jakby kilkuwymiarową macierz, która w każdym konkretnym przypadku definiuje nieco odmienny narracyjny dyskurs i mierzalny poziom dobrobytu/ubóstwa. (*) Narody mogą więc być politycznie wykluczające (absolutyzm, totalitaryzm, jednopartyjne państwo) i jednocześnie wolnorynkowo włączać dostępne techniki makroekonomiczne, co według autorów realizują Chiny w XXI wieku. W ogólności zarówno gospodarka jak i polityka stanowią każdorazowo mix zaetykietowanego ‘stopnia 2W’.

Najcenniejszą lekcją z opowieści jest bardzo dobre połączenie przez Noblistów (**) złożonych procesów. Szukając odpowiedzi na przyczyn upadku Cesarstwa Rzymskiego, struktur Ameryki przedkolumbijskiej, Afryki postkolonialnej czy przyczyn sukcesu Wysp Brytyjskich, Botswany, USA czy Australii, sięgamy czasem po szerokie i detaliczne opracowania. Z reguły, w dość hermetyczny sposób, śledzimy historię polityczną, historię społeczną, zmienność ustrojów, rozwój gospodarczy. W tej książce, cały pozornie niekompatybilny układ elementów budujących kondycje narodów, podporządkowany został wspomnianym zasadom, które ułatwiają analizę wieloczynnikową i pozbawioną kulturowych czy historycznych uwarunkowań. Do pewnego stopnia, z tak akademickiego wpisania historii cywilizacji ziemskich w jeden model, traci się ludzką zmyślność, zawiść, ciekawość i zachłanność, czyli całą paletę barw psychologicznych. Jednak w kluczowym dla narracji wykazywaniu przyczyn dobrobytu i upadku, nie jest istotne dzieciństwo Mobutu czy inspiracje literackie Tafta. Chodzi o świadomość populacyjną, pielęgnowanie dobrych zasad, bądź ich likwidowanie w wyniku niepoprawnej priorytetyzacji. Pobudki stają się mniej istotne, szczególnie gdy tekst ma mieć rozsądne ramy formalne, a nie być wielotomowym strumieniem świadomości.

Konstrukcję książki tworzy zrównoważona narracja z przykładami historycznymi z ostatnich dwóch tysięcy lat i uogólniającymi podsumowaniami. Centralną hipotezą, przełomem i punktem odniesienia, jest rok 1688 i ‘chwalebna rewolucja’, gdy Anglia (i w kolejnych wiekach Wielka Brytania) rozpoczęła proces formowania państwa obywatelskiego w parlamentarnym ustroju, które odrzuciło ambicje Stuartów. Acemoglu i Robinson uznają ewolucję Wysp Brytyjskich za modelową i przez to porównywalną do szerokiej gamy innych struktur. Taki standard bardzo solidnie obudowują licznymi komentarzami. Bo przecież pełna demokracja to na naszej planecie dopiero XX wiek, rewolucja przemysłowa rozpędzała się na gruncie podatnej na zmiany wielopartyjnej układance, państwo prawa mogło sobie pozwolić na konflikt z sir Robertem Walpolem (str. 340-342 – bardzo pouczająca historia), a kolonializm rządził się równolegle innymi zasadami, wstydliwie ciążąc na sukcesie, który z Londynu wyglądał niemal nieskazitelnie. Nie chodzi więc o idealizację Anglii, ale o jej prekursorstwo i nowoczesne podejście do relacji państwo-gospodarka.

Krytyczne uwagi pod adresem modeli rozwoju i uwarunkowań lokalnych, które tłumaczą nierówności, pozwalają autorom ‘oczyścić przedpole’ do własnych teorii. Ciekawie odrzucają już na początku hipotezy geograficzne (z promującym je Jaredem Diamondem), kulturowe czy ogólnie zwane ‘hipotezami z ignorancji’. W niewielkim stopniu mam wobec ich argumentacji wątpliwości, choć za ideą 2W przemawia jej jasność i łatwość w rozpatrywaniu w jej ramach dowolnych organizmów polityczno-gospodarczych. Równie ciekawie autorzy rozprawili się pod koniec pracy z ‘uciążliwą intelektualnie i utylitarnie’ perspektywą międzynarodowych organizacji pomocowych (jednostki ONZ, MFW,…), które rekomendacjami czy warunkowaniem wsparcia rozmijają się z zastaną rzeczywistością. Zbyt często konkretna pomoc finansowa trafia wprost w ręce ‘źródła biedy’, które z jednej strony pięknie podziękuje ‘bogatym darczyńcom’, z drugiej środki przeznaczy na petryfikowanie patologii (str. 495-505). Nieskuteczność międzynarodowej pomocy obnaża niepoprawne składniki diagnozy przyczyn. Pośrednio więc autorzy, swoim modelem 2W, składają ofertę – ‘pomożecie słabszym narodom skuteczniej, uwzględniając naszą teorię’.

2W jest na tyle ogólna, że musi pozostawiać do dyspozycji, podczas analizowanych konkretnych państw, element losowy. Sukces i porażka narodów jest według profesorów złożeniem świadomych decyzji, zbiegów okoliczności, jakości otoczenia społecznego i reakcji decydentów na sprzężenia zwrotne (nazwane przez nich kołami zamachowymi postępu i upadku). Po raz kolejny wypada wspomnieć pojawianie się licznych przypadków szczególnych, które klarownie uzasadniają każdorazowo hipotezy. Przywołują one zarówno nieuświadomione decyzje blokujące całe państwa na dekady (np. Habsburgowie i Romanowowie wobec rozwoju kolejnictwa), jak i wyjątkowe mechanizmy przezorności i dalekowzroczności (pouczający przykład wodzów plemion późniejszej Botswany, którzy przybyli do królowej Wiktorii w ważnej sprawie – str. 449-452). Istotna narracyjnie jest również ‘twórcza destrukcja’, która jak rewolucja francuska, czasem buduje nowy ustrój natychmiastowo (przy jasnym rozgraniczeniu ogromu przemocy od konsekwencji państwowych – nie da się pierwszego uzasadnić drugim, ani tego drugiego pozbawić znaczenia etycznej siły pierwszego).

Ważne we współczesnych systemach politycznych pojęcia - pluralizm, demokracja, przedstawicielstwo, wielopartyjność, deliberacja, merytokracja, progresja, inwestycja w przyszłość – wszystko to pojawia się, ale jakby przy okazji. Jest nieco w tle rozpatrywanych kłopotów gospodarczych, cynizmu polityków, biedy i beznadziei jednostek, które pod każdą szerokością geograficzna doświadczają konsekwencji urojeń tyranów i pazerności wodzów. Taka podróż przez czas i kontynenty chyba jednorodne i obiektywnie obrazuje kondycję państw. Doprowadzona do 2012 roku opowieść pozostawia oczywisty niedosyt. W dość optymistycznej wizji, autorzy na końcu w kilku zdaniach wspominają zalety globalizacji w dobie informatyzacji. Być może zabrakło im czasu i wyobraźni na negatywne konsekwencje mocy manipulacyjnej nowych narzędzi wymiany informacji o różnym poziomie prawdziwości. Biorąc jednak pod uwagę istotę przesłania książki, wszystko co w niej najcenniejsze pozostaje w mocy. Być może jedynie musimy wpisać nowe techniki komunikacji w obraz całości. Warto chyba tylko przywołać esencję z głównej myśli (str. 477):

„Dlaczego narody przegrywają” to niemal wybitna praca. Mieści w sobie rozproszone po innych autorach treści, które tu wyglądają czytelnie. Język publikacji jest zaskakująco dostępny. Mapki ciekawie tłumaczą zawiłości (sporo tłumaczy grafika obecności kolumbijskich oddziałów paramilitarnych w przełomu XX/XXI wieku). Mnóstwo trafionych przykładów upadku i wzlotów różnych społeczności od antyku po informatyczną rewolucję i globalizację rynku. Mogą zastanawiać wciąż powielane przez rządy wzorce, które wiadomo że się nie sprawdzają. Rozmach w wyborze argumentów z historii inspirująco przytłacza. Podczas lektury dotykamy: subtelności statusu RPA doby apartheidu, nieudolności szogunatu w XIX wieku, niewysublimowanego hiszpańskiego wyzysku w Ameryce Łacińskiej, trudnego aksjologicznie wyboru wodzów na jednej z wysp moluckich, którzy mieli dość ‘pazerności korzennej’ Europejczyków czy amerykańskiego Południa, które przedłużyło na dekady, w sposób zawoalowany, wyzysk. Polska pojawiła się zaledwie (może i dobrze) jako jedna ze zmarnowanych szans Europy Wschodniej, gdzie konsekwencje braku sił roboczych po XIV-wiecznych pandemiach skutkowały rozbudową pańszczyzny i przywilejami szlachty. To jeden z wielu przykładów, gdy Zachód wybierał lepiej niż Wschód. Książka dająca wiedzę, otwierająca pole do dyskusji; dostarcza narzędzi do poszukiwania odpowiedzi na pozorne i prawdziwe zawiłości świata ludzi.

BARDZO DOBRE z DUŻYM plusem – 8.5/10

========

* ‘Macierz’ nie pojawia się w książce jako analogia/heurystyka czy pomocna w opowieści struktura. To mój sposób dekodowania teorii autorów, w którym dziesiątki przykładów państw upadających i świętujących sukcesy stają się ilościowo rozpisanym krajobrazem budującym całość. Również zwrot ‘model 2W’ jest moim wymysłem zastosowanym w zwykłym celu, jaki wynika z sensu używania skrótowców.

** Autorzy, razem z Simonem Johnsonem, w 2024 zostali uhonorowani Noblem z Nauk Ekonomicznych za prace zogniskowane na tym samym temacie, który tworzy książkę.

*** Cytat dobrze podsumowuje książkę, choć sam w sobie może budzić mylne przekonanie o priorytetach autorów. Zapewne z tego fragmentu można zbudować wątpliwości, skoro moglibyśmy się czuć nieswoje z wycelowanym w siebie karabinem amerykańskiego właściciela trawnika na którym przypadkiem spędziliśmy noc. Albo obserwując korporacje pozywające się do sądu o pierwszeństwo patentu na krzywiznę smartfona. Uspokajam. Oba przykłady ‘z życia’ odpowiednio wpisują się w rozwijaną w książce narrację.