Noce i dnie [t. 3]

Saga rodziny Niechciców, której akcja obejmuje trzydziestolecie 1884–1914. Pisarka przedstawia dzieje niedobranego małżeństwa Bogumiła i Barbary — on, były powstaniec styczniowy, utraciwszy majątek utrzymuje się zarządzając cudzymi majątkami; ona — zubożała szlachcianka, marząca o lepszym życiu w luksusie, „poświęca się” dla dobrego człowieka, rezygnując z panieńskiej fascynacji urodziwym dziedzicem Toliboskim. Ich życie nie układa się szczęśliwie, nie omijają ich nie tylko troski materialne, nieporozumienia, ale i rodzinne tragedii: śmierć dziecka, niepokojące skłonności charakteru syna Tomasza. Bogumił, oddany pracy, zapobiegliwy urasta do symbolu polskości — w jego domu przechowuje się tradycja. Ma w tym swój udział także Barbara, która jednak swymi niepokojami, egotyzmem, przypominającym zachowania Emmy Bovary w znacznej mierze czyni codzienność rodziny nieznośną — toteż z czasem małżonkowie rozstają się, a w centrum powieści na pierwszy plan wysuwają się ich dzieci. Rozlewna, niespiesznym rytmem napisana powieść nawiązuje do wielkiej epiki realistycznej, będąc swoistą kontynuacją Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Pisarka przedstawia proces przemiany drobnej i średniej szlachty w inteligencje i właścicieli kapitału, prężną część burżuazji. Część krytyki podkreślała anachroniczność powieści, utrzymanej w konwencji dziewiętnastowiecznej prozy z wszechwiedzącym narratorem, snującym swoją opowieść. Jednak saga Dąbrowskiej nawiązując do wzorca dziewiętnastowiecznego przesyca go nowymi treściami — jej bohaterowie przeżywają świat nowocześnie, borykają się z pytaniami egzystencjalnymi i filozoficznymi, a całość utworu przenika ideał nieskalanej polskości — pięknego języka i patriotycznej tradycji. Powieść posłużyła za materiał ekranowego fresku Jerzego Antczaka.