Akwarium. Opowieść o Związku Literatów Polskich w PRL-u recenzja

Książka przedstawia historię Związku Literatów Polskich w PRL-u. Pozornie był to związek zawodowy, kontynuujący szczytną tradycję organizacji powstałej w 1920 r., której pierwszym przewodniczącym był Stefan Żeromski, ale bardzo szybko pod rządami komunistów ZLP przekształcił się w narzędzie kontroli nad 'inżynierami dusz', jak nazywano pisarzy w czasach stalinowskich. Wtedy to władza komunistyczna stosowała metodę kija i marchewki: uległym literatom przydzielała mieszkania, talony na samochody, atrakcyjne wyjazdy zagraniczne, granty. Zaś niepokorni mieli zakaz druku i biedowali.

W następnych latach sytuacja się zmieniła: literaci zaczęli sprawiać władzom sporo kłopotów, wystarczy wymienić list 34 z 1964 r. czy głośne zebranie literatów ze stycznia 1968 r. poprzedzające wydarzenia marcowe. Ciekawe, że spośród protagonistów z tamtych lat: Jerzego Putramenta, Jarosława Iwaszkiewicza, Adama Ważyka, Jana Marii Gisgesa po stronie rządowej czy Stefana Kisielewskiego, Pawła Jasienicy, Januarego Grzędzińskiego, Antoniego Słonimskiego po stronie opozycji, dzisiaj są czytani jedynie Iwaszkiewicz, Kisielewski (felietony) i Jasienica, reszta popadła w zasłużony literacki niebyt.

Pan Potkaj wykonał wielką robotę, przekopał wiele archiwów, przeczytał grube tomy dzienników, ale książka jest napisana jakoś drętwo, nieciekawie. Poza tym rzecz cała jest przeładowana szczegółami, obfitymi cytatami z protokołów zebrań literatów, nic niemówiącymi nazwiskami ludzi, którzy wydali kilka książek, a potem zostali słusznie zapomniani. W tym morzu detali da się wyłowić czasami perełki, ale lektura nuży. W porównaniu z podobną książką pani Szarłat, traktującą o SPATiFie, rzecz Potkaja wypada blado, bladziutko. Poza tym są lepsze książki o literatach w PRL-u, chociażby 'Lawina i kamienie' Bikont i Szczęsnej czy 'Kadencja' Jana Józefa Szczepańskiego.

I jeszcze, tytuł książki sugeruje, że literaci w PRL-u, żyli w wieży z kości słoniowej, ale w tamtych czasach bycie poza związkiem oznaczało brak środków dla pisarzy, słusznie pisze autor, że: „każdy, kto chciał pisać i wydawać, a tym bardziej utrzymywać się z tego, do ZLP należeć po prostu musiał. W PRL-u człowiek bez oparcia w instytucji był zupełnie bezbronny.” Poza tym, jak twierdzi cytowany przez autora Adam Zagajewski, związku literatów nie sposób oceniać jedynie krytycznie: „z jednej strony współpracował z władzami, a z drugiej jakoś bronił pisarzy, dawał im oparcie, a przypadków prześladowania pisarzy w Polsce było mniej niż gdzie indziej.”

W sumie okazja do napisania bardzo ciekawej historii nie do końca została wykorzystana.