Transakcyja wojny chocimskiej (redakcja druga, z rękopisu Czartoryskich nr 2079) recenzja

Transakcyja wojny chocimskiej Wacława Potockiego to nie tylko najważniejsze dzieło epickie polskiego baroku, ale też literacki pomnik wystawiony bohaterstwu przodków. Wydanie drugiej redakcji utworu, opracowane przez Jana Okonia i Michała Kurana, to wydarzenie o znaczeniu zarówno naukowym, jak i symbolicznym. Sto lat po edycji Aleksandra Brücknera otrzymujemy bowiem tekst odnowiony, oparty na rękopisie z 1675 roku, który przez dekady czekał w cieniu pierwszej redakcji.

Każdy kto sięga po tę pozycję, powinien mieć świadomość, że nie jest to typowa książka. Nie jest to lektura, z którą rozsiądziemy się w fotelu przy kawie, aby zanurzyć się we wciągającą narrację. To naukowe, krytyczne wydanie jednego z najważniejszych tekstów źródłowych w historii polskiej literatury, które skierowane jest dla swoistych kustoszy.

BITWA, KTÓRA STAŁA SIĘ MITEM

Wacław Potocki, pisząc Transakcyję… w latach 70. XVII wieku, nie dokumentował jedynie wydarzeń z 1621 roku. Kreślił epos o zbiorowej pamięci, gdzie zwycięstwo pod Chocimiem stawało się lustrem dla współczesnych mu Polaków. W drugiej redakcji, powstałej już za panowania Jana III Sobieskiego, poeta dodaje nowe akcenty: sławi przyszłego króla jako kontynuatora chwały Chodkiewicza i Lubomirskiego. To nie przypadek – Potocki, syn Jakuba Sobieskiego (uczestnika bitwy), widział w zwycięstwach Sobieskiego nad Turkami spełnienie proroctw zawartych w jego własnym dziele.

Jest to pierwsze wydanie drugiej redakcji. Podczas gdy Brückner oparł się na rękopisie ossolińskim (1670), obecna edycja wykorzystuje późniejszą wersję z Biblioteki Czartoryskich (1675). To różnica nie tylko dat – druga redakcja jest głębiej osadzona w politycznej rzeczywistości lat 70., z wyraźnymi aluzjami do roli Sobieskiego.
Edycja zawiera nieocenione komentarze, które otwierają drzwi do epoki. Znajdziemy tu szczegółowe przypisy historyczne – np. wyjaśnienie, kim był Piotr Konaszewicz Sahajdaczny czy jaką rolę pełnił diariusz Jakuba Sobieskiego. Ważna jest też analiza językowa – tłumaczenie archaizmów oraz gwary sarmackiej. Wydanie zawiera ponadtoindeks osób i słownik terminów – nieoceniony pomocnik dla czytelników niebędących specjalistami orazfaksymile i transkrypcję. Dzięki umieszczonym reprodukcjom stron rękopisu Czartoryskich można podziwiać kunszt kaligrafii i śledzić zmiany naniesione przez autora. To jak podglądanie warsztatu pisarskiego Potockiego!

DLACZEGO WARTO WCIĄŻ SIĘGAĆ PO TO DZIEŁO?
Jest to niezwykłe źródło historyczne. Relacja z bitwy oparta na diariuszu Jakuba Sobieskiego to żywiołowy reportaż z pola walki, pełen szczegółów o strategii, dyplomacji i codzienności obozowej. Spójrzmy również naTransakcyjejako manifest polityczny. Potocki nie kryje rozczarowania upadkiem cnót rycerskich. Jego wezwanie do „powrotu do korzeni” brzmi zaskakująco aktualnie w kontekście współczesnych dyskusji o tożsamości.
Przede wszystkim jednak jest to dzieło literackie: Transakcyja… to próba stworzenia polskiego eposu narodowego w duchu Homera czy Tassa. Potocki łączy patos bitewnych opisów z ironią i gawędziarskim tonem – jak w scenie, gdzie sułtan Osman II zostaje porównany do „ptaka, co gniazdo cudze zajmuje”.

DLA KOGO?
Pozycją tą najbardziej zainteresowani będą badacze literatury staropolskiej. To wydanie wyznacza nowy standard edytorski – precyzyjne odczytanie rękopisu, uwzględnienie kontekstu politycznego i porównanie obu redakcji.
Ale polecam tę pozycję również wszystkimmiłośnikom historii militarnej. Opisy taktyk Chodkiewicza, roli Kozaków czy negocjacji z Turkami to lekcja strategii w pigułce.

Nowe wydanie Transakcyji wojny chocimskiej to nie tylko edytorska perełka, ale też przypomnienie, że historia literatury nie jest zamknięta w archiwach. Dzięki pracy Jana Okonia i Michała Kurana dzieło Potockiego znów staje się żywe – jako świadectwo przeszłości, zwierciadło współczesności i wezwanie do dyskusji o tym, czym jest „ojczyste heroicum”.

Książka z Klubu Recenzenta serwisu nakanapie.pl.