27 śmierci Toby’ego Obeda recenzja

Uwaga! Nie dajcie się zwieść tej uroczej, nieco zabawnej okładce. W reportażu „27 śmierci Toby’ego Obeda” nie ma nic uroczego ani zabawnego. Dla wielu Kanada zdaje się być synonimem Ziemi Obiecanej. Kojarzy się z dziką przyrodą, ciszą, dobrobytem oraz przyjaznymi i tolerancyjnymi ludźmi. Gdy jakiś czas temu w rodzimych mediach, zaczęły pojawiać się informacje o licznych podpaleniach kościołów, mogliśmy być zaskoczeni, ponieważ nie przystawało to do naszych wyobrażeń na temat Kanady. Po lekturze tej książki – choć oczywiście nie popieram tego – zrozumiałem dlaczego płoną tam kościoły. Jest to forma wołania o sprawiedliwość.

Joanna Gierak-Onoszko zabiera nas do innej Kanady, niż ta, którą znamy z pocztówek. Uważam, że każdy powinien się w tę podróż wybrać, choć czuję, że niejeden nie zdoła dotrwać do jej końca. Skończyłem czytać tę książkę kilka dni temu, a nadal jestem „emocjonalnie wypruty”. Nie do końca wiem co mogę dobrego zrobić ze zdobytymi informacjami, które miażdżyły mnie strona po stronie. Nie przypominam sobie innej lektury, która budziła we mnie tak ambiwalentne odczucia. Od dłuższego czasu wiedziałem, że muszę zmierzyć się z tym reportażem, a jednocześnie nie chciałem tego robić. To co działo się w Kanadzie przez dziesięciolecia łamie moje serce. Trzeba o tym głośno mówić, nawet jeśli jesteśmy w stanie robić to jedynie łamiącym się głosem.

Dziś trzeba zapłakać razem z cierpiącymi, z nadzieją, że z wybaczeniem przyjdzie też lepsze jutro. Ciężko jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy opowieść o tym, co działo się w prowadzonych przez kościoły szkołach z internatem, jest rozdrapywaniem ran i posypywaniem ich solą, czy może początkiem procesu uzdrowienia. Na jakim etapie jest Kanada? Podczas pisania tej książki autorce przyświecał konkretny cel:

Na pewno pierwszym krokiem na drodze do wybaczenia i uzdrowienia jest dostrzeżenie problemu i nazywanie rzeczy po imieniu. Winni muszą uznać swoją winę i prosić o przebaczenie. Pokrzywdzeni mają wtedy wybór, i jeśli zdecydują się wybaczyć, pojawia się nadzieja na zdrowe relacje. Tutaj możemy czerpać lekcję od Kanady, ponieważ w wielu przypadkach – jak zatytułowała zbiór swoich reportaży Justyna Kopińska – „Polska odwraca oczy”. Przez lata Kanada robiła to samo, ignorując krzywdę dotykającą dzieci:

Niestety nie mówimy tu o odosobnionych przypadkach. Mówimy o systemowym znęcaniu się nad olbrzymią ilością dzieci, wywodzących się ze społeczności rdzennych mieszkańców ziem, które dopiero stosunkowo niedawno stały się Kanadą (w 2017 roku obchodzono 150-lecie państwowości). Państwo prowadzenie szkół z internatem zlecało najczęściej kościołom. Dzieci odbierano „dzikusom”, a wieloletnia, całodobowa indoktrynacja miała tworzyć „nowych, cywilizowanych obywateli”. I choć niesprawiedliwością byłoby odmawianie dobrych intencji i zaangażowania w tę misję wielu dobrym ludziom, to poraża jednak skala nieprawidłowości czy wręcz systemowo zadawanych cierpień w wielu z takich szkół:

Przez całe dziesięciolecia, dziesiątki tysięcy dzieci były pozbawiane kontaktu z rodziną, troski i miłości. Już to jest zbrodnią samo w sobie, ale niestety ponadto były one zastraszane, bite, maltretowane psychicznie i fizycznie oraz wykorzystywane seksualnie. Kanada odwracała oczy, a gdy ktoś próbował o tym mówić, często sam ponosił bolesne konsekwencje swojej odwagi:

O zgrozo nie mówimy tu o jednej czy dwóch szkołach, gdzie dochodziło do nadużyć w przeciągu kilku lat. Krzywda wyrządzana dzieciom była ogromna, zarówno jeśli chodzi o to co je spotykało, jak i skalę oraz czas trwania tych działań:

Skala zbrodni, na które przez długi czas państwo przymykało oczy, przywodzi na myśl cierpienia jakie dotykały ludzi podczas Holocaustu. Nie chodzi tu o porównywanie krzywdy. To co działo się w Kanadzie obnaża po prostu przykrą prawdę o ludzkiej naturze. Podobne demony dały o sobie znać w tym samym czasie, choć w innych rejonach świata. Stąd w Kanadzie określenie „ocaleniec” nabrało innego znaczenia, niż przywodzi nam na myśl w Polsce:

Kilka lat temu miałem okazję odwiedzić na chwilę Kanadę, przy okazji zwiedzania wodospadu Niagara. Spacerowałem po Toronto i nie miałem zielonego pojęcia o tym, z czym mierzy się ten naród. A był to już czas ożywionej debaty i rozliczeń (zarówno z przeszłością jak i wypłacania odszkodowań ocaleńcom). Kanada okazuje się być państwem pełnym paradoksów:

Reportaż Joanny Gierak-Onoszko wgniótł mnie w ziemię. Wiem, że niejedna osoba nie była w stanie przeczytać „27 śmierci Toby’ego Obeda” do końca. Podziwiam autorkę za to, że udźwignęła tak wielki ciężar krzywdy, brudu i łez, i zdołała przekuć to całe zło, w naprawdę dobrze napisaną książkę. Oddała głos tym, którzy chcą opowiedzieć nam prawdę o Kanadzie:

Jaka jest ta prawda? Szokująca i bolesna. Bulwersująca i osłabiająca zarazem:

Czy porównanie do Holocaustu jest nie na miejscu? Wielokrotnie w trakcie lektury tej książki chciało mi się płakać. Tobie pozostawiam decyzję czy podejmiesz próbę zmierzenia się z tą tragiczną codziennością tysięcy dzieci. Joanna Gierak-Onoszko stworzyła dla nas przestrzeń, gdzie możemy usłyszeć prawdę. O tym co się działo opowiadają ci, którzy po latach wciąż dokładnie wszystko pamiętają (choć bez chwili zastanowienia zrezygnowaliby z oferowanego przez państwo zadośćuczynienia, gdyby tylko mogli cofnąć czas albo chociaż otrzymać pigułkę wymazującą wspomnienia):

Nie jesteśmy w stanie określić dokładnej liczby ofiar tej trwającej latami zbrodni. Nigdy się już tego nie dowiemy. Trzeba jednak o tym opowiadać, aby się to więcej nie powtórzyło. Tak jak napis na Westerplatte głosi „Nigdy więcej wojny”, tak „27 śmierci Toby’ego Obeda” jest wołaniem o sprawiedliwość:

Reportaż Joanny Gierak-Onoszko jest brutalnie szczery. Nie chodzi o to, że autorka chce nas szokować i sięga po najdrastyczniejsze formy wyrazu. Bynajmniej. Odniosłem wręcz przeciwne wrażenie – są momenty, w których to co najbrzydsze nie zostało „wypowiedziane na głos”. Szczerość rozumiem tu jako zwrócenie uwagi czytelnika na to, że choć opisywane krzywdy dotyczą przeszłości, to ich konsekwencje są niestety wciąż bardzo aktualne. Krzywdzeni krzywdzą innych. Przyzwolenie na zbrodnie w przeszłości, owocuje zbrodniami w przyszłości. Trwamy w spirali zła:

Kanada jest w procesie rozliczania się ze swoją trudną przeszłością. Stawienie czoła prawdzie jest pierwszym krokiem na drodze uzdrowienia. To czego potrzebuje, aby wyrwać się z beznadziejnej spirali wciąż powtarzanego i przekazywanego zła, jest wybaczenie. Trudno jednak o nie, gdy krzywdzący wcale nie zamierzają o nie prosić. To – w moim odczuciu, po lekturze tego reportażu – jest aktualnie największym problemem Kanady. Oprawcy (choć coraz bardziej schorowani i zniedołężniali) wciąż nie potrafią zdobyć się na skruchę i szczere „przepraszam”:

Osobiście wierzę w radykalne wybaczenie, nie stawiające granic. Ktoś mądrzejszy ode mnie stwierdził kiedyś, że ten kto nie wybacza podobny jest do człowieka, który pije truciznę, z nadzieją, że zaszkodzi ona jego wrogom. Pielęgnowany żal, złość, pragnienie zemsty – to wszystko bardziej szkodzi nam. Wybaczenie jest momentem uwolnienia i początkiem uzdrowienia. Dlatego uważam, że wybaczenie, służy nieraz bardziej nawet temu, który się na nie zdobył, niż temu, który o nie powinien zabiegać.

Czy wybaczenie ma granice? Czy powinno mieć? Ludzie mają różne zdanie na ten temat. Ja wierzę w radykalne wybaczenie, które nie stawia granic. Czerpię tu naukę od Jezusa. On uczy nas modlić się: ”I odpuść nam nasze winy, jak i my odpuszczamy naszym winowajcom” (Mt 6:12). A dalej dopowiada jeszcze: „Bo jeśli wybaczycie ludziom ich upadki, i wam wybaczy wasz Ojciec w niebie. Jeśli jednak nie wybaczycie ludziom, to wasz Ojciec nie wybaczy i wam waszych upadków” (Mt 6:14-15). A najważniejszą lekcję dał nam na krzyżu Golgoty, gdy umierając wstawia się do Boga za swoimi oprawcami: „Ojcze, przebacz im, bo nie wiedzą, co czynią”(Łk 23:34 ).

Dlatego uważam, że nasze wybaczenie nie powinno stawiać granic ani warunków. Niewątpliwie dużym problemem w omawianym przypadku Kanady jest jednak to, że oprawcami byli w dużej mierze ci, którzy po pierwsze sami powinni innych uczyć słów i postawy Jezusa, a po drugie – ciężko powiedzieć o nich, że nie wiedzieli co czynią. Wielu Kanadyjczyków nie może pogodzić się właśnie z tym, że choć nie można już kwestionować niezaprzeczalnej krzywdy, jaka spotkała tysiące dzieci w szkołach prowadzonych przez kościół, to jednak wciąż nie doczekali się oficjalnych przeprosin. Choć skruchę okazali poszczególni księża, to jednak papież, ani inni hierarchowie kościoła katolickiego nie zdobyli się na oficjalne przeprosiny:

Tu muszę jedynie dodać do wcześniejszych słów, że choć wyznaję radykalne – bezgraniczne i bezwarunkowe – wybaczenie, nie jest to tożsame z rezygnowaniem ze sprawiedliwości. Wybaczenie nie powinno wykluczać konsekwencji działań. Wybaczenie odbywa się w sercu i umożliwia nowy początek – jest początkiem drogi uzdrowienia. Nadal jednak pozostaje otwarta kwestia zadośćuczynienia. Nie widzę sprzeczności w tym, że choć dojdzie do skruchy i wybaczenia, to sąd dalej będzie zajmował się daną sprawą. Jestem przekonany, że Kanada potrzebuje sprawiedliwości, ale jeszcze bardziej potrzebuje wybaczenia.

„27 śmierci Toby’ego Obeda” zostanie z Wami na zawsze. Tej książki nie da się zapomnieć. Może uda nam się wyprzeć pewne brutalne szczegóły, jednak to zło, które wypaliło piętno na życiu tysięcy Kanadyjczyków, zmieni w jakimś stopniu także nas. Choć Joanna Gierak-Onoszko nie szczędząc nam okrutnych detali cierpienia, sprawia, że nasze oczy często się szklą, to nawet zapłakani nie powinniśmy przeoczyć, że trzymamy w dłoniach reportaż wybitny. To jedna z lepszych książek jakie miałem okazję czytać. Barwny język, struktura, użyte ilustracje, kunszt stopniowania napięcia, balans między opisywaniem tego co było, i tego co jest – jednym słowem: majstersztyk. Życzę sobie i wam więcej lektury na tym poziomie. Dlatego na mojej liście znajduje się już kolejna książka wydana przez „Dowody na Istnienie” w ramach serii reporterskiej: Hector Tobar, „Ciemność”.

Jeśli miałbym zgłosić jedno, mikroskopijne „ale”, które mogłoby jeszcze udoskonalić książkę Joanny Gierak-Onoszko, to byłoby to dodanie ilustracji. Kilkakrotnie autorka odwołuje się w swoim reportażu do konkretnych zdjęć, plakatów, obrazów. Opisuje je bardzo sugestywnie, pomagając nam wyobrazić sobie to, co sama miała przed oczyma:

Nie należę do tych, którzy potrzebują ilustracji, aby cieszyć się lekturą książki. W tym przypadku jednak, uważam, że załączenie kopii omawianych zdjęć, oraz zamieszczenie kilku map, przysłużyłoby się jeszcze lepszemu zrozumieniu i odbiorze treści, choćby wśród czytelników słabo zaznajomionych z geografią Kanady. Niczego to jednak nie zmienia w mojej ocenie. To kawał świetnej i rzetelnej pracy reporterskiej, przed którą chylę czoła.

Zdecydowanie polecam Wam lekturę „27 śmierci Toby’ego Obeda”. Czytajcie i płaczcie. Oby w przyszłości tego typu wydarzenia były wspominane jedynie w czasie przeszłym.



PS. Zapraszam na bloga:
www.atypowy.com