Szkice z filozofii głupoty recenzja

Filozofia to umiłowanie mądrości, a więc filozofowie pomimo częstszego występowania głupoty na świecie woleli zajmować się mądrością. Niewiele na przestrzeni wieków powstało dzieł na temat tak powszechnego zjawiska, jak głupota. Przecież każdy z nas kiedyś zachował się głupio lub wyszedł na głupca, a więc tę „mniejszą”, codzienną głupotę tolerujemy i nawet akceptujemy. Zresztą: „Głupota sama w sobie jest paradoksem. Mierząc własną miarą – a inną nie dysponuję- głupotę mogę widzieć tylko w głupszym ode mnie. A więc ja jestem zawsze mądrzejszy.” Przed laty świetnie się bawiłam, czytając Erazma z Rotterdamu „Pochwałę głupoty”. Dlatego też, gdy zobaczyłam na półce w księgarni „Szkice z filozofii głupoty”, stwierdziłam, że muszę ją koniecznie przeczytać. Tym razem temat ten podjęło trzech polskich filozofów, w trzech osobnych esejach filozoficznych, a każdy z nich opisał głupotę w innym kontekście.

Jerzy Stelmach w pierwszym eseju stara się głupotę usystematyzować i definiuje różne przejawy głupoty w naszym życiu. Zaczyna od problemów, które najbardziej z głupotą nam się kojarzą, czyli minimalizm poznawczy i uporczywe dystansowanie się od wiedzy opartej na faktach, a także z nieznajomością lub lekceważeniem podstawowych zasad komunikacji językowych. Odwołuje się do języków polityków lub propagandy, nie dając jednak konkretnych przykładów. Łatwość ulegania negatywnym emocjom często też prowadzi do głupoty, jak i myślenie życzeniowe, ”zaklinanie rzeczywistości”. Nierzadko chęć udowodnienia sobie i innym własnej wartości popycha do nadmiernego ryzyka w działaniu, albo do poszukiwania zastępczych obiektów zainteresowania. „W tym przypadku głupota będzie oznaczać proces odchodzenia od „być”, od indywidualnej egzystencji, od wartości dających się bezpośrednio powiązać z osobą, w stronę „mieć”, czyli w stronę posiadania – posiadania rzeczy lub posiadania czegokolwiek, chociaż namiastki uznania, rzekomego wyższego statusu, czy zwiększonej, nawet jeśli miałaby być negatywna, rozpoznawalność.” Wszyscy trzej zwracają uwagę na brak poczucia humoru przy głupocie, gdy inni się śmieją, narasta lęk w człowieku, że to śmieją się z niego. Fundamentalna głupota zawsze łączy się z pychą. W ostatnim rozdziale zajmuje się głupotą bytów zbiorowych. Ten rodzaj głupoty znajduje swój wyraz w „językach uproszczonych”, w „nowomowie”, oraz w tak zwanym „bełkocie” Jerzy Stelmach napisał swój esej językiem prawniczym, precyzyjnym, konkretnym, ale przez to suchym, pozbawionym przykładów.

Ks. Michał Heller, który jest filozofem, kosmologiem i teologiem, swojemu esejowi dał tytuł „Głupota w działaniu”. Zadaje w nim pytanie: „Jak możliwa jest głupota?” . Świat materialny podlega prawom fizyki i logiki. Jedynie człowiek, który wyrósł ponad ten świat, w swoim myśleniu i działaniu może im zaprzeczać, gdyż w swoich wyborach jest wolny. Jeden z rozmówców ks. Hellera udzielił takiej odpowiedzi: „Wiesz, sądzę, że istnienie głupoty to najlepszy dowód istnienie duchowości.” Czy to jest tylko dowcip? Pisząc swój esej w czasie „pandemicznej samoizolacji”, zastanawia się, czy głupotą można się zarazić i czy można stworzyć szczepionkę przeciwko głupocie. Kończy pytaniem, czy głupotę należy zawsze unikać. Patrząc się na życie Sokratesa, może czasami lepiej być głupim jak wszyscy, aniżeli mądrym jak nikt.

Bartosz Brożek, filozof, prawnik, ale też kognitywinista występuje w obronie głupoty. Opisuje fenomen głupoty z punktu widzenia biologii, psychologii i socjologii. Czy można nazwać „głupim” sam mechanizm ewolucji? Fenomen głupoty pojawia się wraz z pojawieniem się intencjonalności i zdolności do refleksji na własnym zachowaniem i zachowaniem innych ludzi. Uważa, że głupota wpisana jest w naszą biologię, gdyż człowiek jest istotą społeczną i na różne sposoby ulega presjom grupy. Grupy w dużej mierze kreuje naszą tożsamość, ale daje nam poczucie bezpieczeństwa. Ciekawą cechą myślenia grupowego jest też to, że prowadzi ona często do polaryzacji stanowisk. Nasze umysły poszukują pewności i poczucia bezpieczeństwa, czyli pragniemy unikać niejasności poznawczej. Często wolimy uzyskać szybko ostateczną odpowiedź w danej kwestii – jakąkolwiek odpowiedź – byle nie przedłużać stanu niepewności poznawczej. Czasami bezkompromisowa wiara w rozum może niepostrzeżenie zamienić się w ślepe zaufanie do największych głupot. Na przykładzie Kartezjusza pokazuje, że nierzadko w naszym rozumowaniu posługujemy się w naszym rozumowaniu nieuświadomionymi założeniami, które nas tkwią. Interesujący są rozdziały o postmodernizmie i rozważania o różnego rodzaju „bełkocie”, a także o zgubnych konsekwencjach heurystyki. Zajmuje się też statystyką, która może prowadzić do różnych głupich wniosków. Uważa, że nasze mózgi nie są przystosowane do jej używania. Podsumowuje, że mądrość to uświadomiona głupota.

Interesująca lektura, miejscami zabawna. Pokazuje, że głupota świetnie nadaje się do filozoficznych rozważań. Książka prezentuje tylko szkice z głupoty, gdyż głupota jak mądrość jest niezgłębiona i trudno jej fenomen w pełni opisać. Niestety głupota jest nieodłączną częścią naszego życia, gdyż ludzie są wolni, do tego także, by myśleć i postępować głupio. Powinniśmy tylko umieć ją tropić, głównie we własnym życiu, ale też w życiu innych. „Głupota jest ceną, jaką Homo płaci za to, że stał się sapiens.”