Łysa śpiewaczka. Lekcja. Krzesła recenzja

Łysa śpiewaczka. Antysztuka (1949) tł. Jerzy Lisowski
Ionesco wpadł na pomysł napisania Łysej śpiewaczki ucząc się języka angielskiego z angielskiego - a jakże! - podręcznika. Dialogi podręcznikowe jak widać wyprzedzały i inspirowały literaturę absurdu. Ale zagęszczony w tej sztuce absurd nie jest wymyślony. Bo nie tylko Anglicy i Francuzi prowadzą grzecznościowe, nijakie rozmowy o pogodzie i o tym co zjedli. Rozmowy nieistotne, w których każdy z biorących udział nie słucha, co mówi jego partner. Wszyscy tak rozmawiamy, a antysztuka Ionesco tylko to mocniej eksponuje. Nie tylko tematy tych rozmów są nieistotne. Wszystko jest nieważne, zdawkowe, bez głębi, zastanowienia, prawdziwego kontaktu z drugim człowiekiem. Autor podkreśla to nie tylko językiem, ale również absurdalnymi sytuacjami: angielski zegar bije 17 razy na dziewiątą, pani Smith do gotowania dobiera wodę z klozetu, wszyscy znajomi nazywają się tak samo (nawet imiona mają te same), wymienne i nieważne są typowo męskie czy damskie zachowania (Pani Smith stwierdza, że wszyscy mężczyźni są tacy sami: albo palą bez przerwy, pudrują się i szminkują usta 50 razy na dzień, albo się zapijają na śmierć - zupełnie jak kobiety!). Chorobliwie nieśmiali goście Państwa Smith, długoletnie małżeństwo Martin, nie rozpoznając się nawzajem, pogrążone jest w nieustannym, wymuszonym flircie, a gdy się wreszcie rozpoznają, służąca gospodarzy, Mary, demaskuje ich przed publicznością, że tak naprawdę nie są małżeństwem i sama przedstawia się jako Sherlock Holmes incognito. Nic tu nie jest istotne, wszystko jest umowne. Czas, związki społeczne, pokrewieństwo, zwyczaje i zasady funkcjonowania - wszystko to tylko umowne maski, zastygłe, skostniałe formy. Ionesco dworuje sobie także z logiki, dedukcji i indukcji, jako sprawdzalnych sposobów poznawania rzeczywistości i praw nią rządzących. Rzeczy nadzwyczajne są najzupełniej zwyczajne. I odwrotnie.

Swego rodzaju kulminacją (bo podobno nie spełnia ona antycznych zasad, nie posiadając kulminacji) sztuki jest przybycie Strażaka - postaci w poszukiwaniu pożaru. Deus ex machina. Jego dowcipy "z życia" mogłyby być podręcznikowym przykładem nie tylko palenia dowcipu, ale i zarzynania jakiejkolwiek historii. Nie sposób śledzić ich akcji, absurdalne są próby, by wyłuskać jej sens. Są jak sny, w których nawet wąż może uderzyć pięścią. Mimo to noszą tytuły, jak klasyczne bajki Ezopa czy Krasickiego (najlepsza, moim zdaniem, jest anegdota zatytułowana "Bukiet"). Dobrym żeńskim uzupełnieniem Strażaka jest Służąca Mary - jego ukochana ("sikawka gasząca jego pożary"). Kobieta lekceważona przez swych Państwa, ale czytająca w kuchni i pisująca poezje (pewnie cudzoziemka - Anglicy są do dziś bardzo kastowi: służąca pozostaje zawsze tylko służącą). Wszystko kończy się kakofonią przekręconych porzekadeł i wskazywania sobie przeciwstawnych kierunków.

Ionesco ma ogromne poczucie humoru. I śmiejemy się. Ale z siebie się śmiejemy. Absurd sztuki obnaża tylko absurd życiowej rutyny. Łysa śpiewaczka to początek teatru absurdu. Pierwsze wystawienie dramatu (1950) zrobiło klapę, ale począwszy od 1957 sztuka ta grana jest w Paryżu właściwie bez przerwy.

Lekcja. Dramat komiczny. (1951) tł. Jan Błoński
Jednoaktówka, będąca rodzajem satyry na edukację. Profesor - chutliwy pięćdziesięciolatek w typie starego dziadunia - przyjmuje w domu rezolutną, pełną chęci do nauki i zdawania kolejnych egzaminów uczennicę - osiemnastolatkę. Uczennica w miarę przebiegu lekcji coraz bardziej traci kontenans i staje się coraz bardziej znudzona i zdezorientowana, Profesor zaś, tłumacząc podobieństwa i różnice miedzy językami (najwyraźniej przedmiotem najbardziej absurdalnym wg autora jest językoznawstwo lub filologia, choć z matematyką też nie było najlepiej), w miarę odpytywania czyniąc dwuznaczne aluzje opowiada wciąż większe i większe farmazony, od których już nie tylko Uczennicę bolą zęby. Lekcja kończy się rodzajem symbolicznego aktu seksualnego, po którym służąca musi uprzątnąć kolejnego trupa... Ale następne uczennice już czekają w kolejce. Służące są u Ionesco chyba zawsze jedyną ostoją zdrowego rozsądku i praktycyzmu. Podejrzewam, że dziś nikt by się nie śmiał w teatrze z tego komizmu - uznano by, że ze wzgl. na #metoo śmiech nie uchodzi, należy się tylko oburzenie.

Krzesła. Farsa tragiczna. (1952) tł. Jan Kosiński
Sztuka, która pozostawia niezatarte wrażenie. Nie potrzeba jej widzieć w teatrze. O czym to jest? O rozczulającej miłości po grób? O niemożliwości przekazania doświadczenia własnego życia innym? Niezdatności wszelki zastępców - mówców, aktorów, przedstawicieli czy reprezentantów - do uniesienia swej roli? O samotności starości? O samooszukiwaniu się ludzi - że czegoś w życiu dokonali, że byli docenieni, że ich życie miało sens?
Para kochających się staruszków (Stary i Stara) urządza ostateczne przyjęcie, na które zaproszeni są wszyscy ich przyjaciele i znajomi, i na którym profesjonalny Mówca ma wypowiedzieć ważne przesłanie Starego, jakie ten zamierza przekazać całej ludzkości. Rozczula wzajemna czułość staruszków względem siebie. On jest dla niej człowiekiem, który mógłby być wszystkim, godnym najwyższych stanowisk, Naczelnym Kimkolwiek, do czego go zawsze zresztą mobilizowała. Mimo to on ostatecznie niczego nie osiągnął, bo - jak całkiem przeciętny mężczyzna - wolał widzieć przeszkody, niż wyzwania i poprzestawał raczej na małym na zasadzie: "Czy nam tu źle z tym, co mamy?". Ona zaś dla niego - na zawsze już koteczek i Semiramida.

Choć oboje, gdy tylko znajdą się osobno z dawnym (STARY) lub nowym (STARA) obiektem westchnień, natychmiast tokują, nie troszcząc się o stały związek. To, a także wspomnienia, w których kobieta miała syna, a jej mąż uważa, że nie mieli dzieci, podkreśla samotność tym w zdawałoby się harmonijnym związku.
Niewidzialni goście się schodzą, także ci z najwyższych kręgów władzy, ale wkrótce stają się zwykłym, niekulturalnym tłumem. I ta sytuacja... Gdy już już nam się wydaje, że dożyliśmy spełnienia, wszystko okazuje się (po fakcie) ułudą. Okno, pokazane w pierwszej scenie, zgodnie z zasadami każdego dobrego thrillera w końcu przecież wystrzeli.

Ach, ten patos ludzi służących jakoby wielkiej idei (od zbawienia ludzkości w ideologiach religijnych po raj na ziemi w antyreligijnych ideologiach rewolucyjnych począwszy od Oświecenia...po klimatyzm. No i czy to nie komunizm walczył stale o "postęp" i o "słuszną sprawę"?), to nikomu niepotrzebne poświęcenie. Kiedy ludzie aspirują do rzeczy wielkich, najczęściej stają się tylko żałośni i śmieszni. I ostatecznie samotni, bo nikt im za to wdzięczny nie będzie. Ale to tylko intuicja na kanwie dwóch wyrazów. Samotność starości jest rozpaczliwa i bez jakiegokolwiek politycznego kontekstu i podtekstu. Tragizmu starości polityka nie ujmie.

*Tytuł recenzji jest parafrazą kwestii z Łysej śpiewaczki.