Łaskawe recenzja

Książka Littella w swoim czasie wywołała duże poruszenie, wręcz skandal, bo nikt tak dotychczas nie pisał o II wojnie i o zbrodniarzach hitlerowskich. Rzeczywiście dzieło jest porażające. Lektura tej opasłej (ponad 1000 stron!) książki zabrała mi sporo czasu, często ją odkładałem, bo były tam rzeczy po prostu odrzucające, na przykład szczegółowe opisy masowych mordów Żydów na Ukrainie są po prostu straszne.

Narratorem i głównym bohaterem książki jest esesman, doktor Max Aue, zbrodniarz i potwór, który jednocześnie jest erudytą, znawcą filozofii greckiej i muzyki klasycznej. Sprzeczność? Nie za bardzo. Ilu takich potworów mieliśmy w dwudziestym wieku? Ile było ludobójstw, począwszy od masakry w Kongu, o której się mało wie (vide 'Duch Króla Leopolda' Hochschilda), a potem gołodomor na Ukrainie (vide 'Wielki głód' Applebaum), stalinowskie gułagi, Kambodża pod Pol Potem (absolwentem Sorbony) i Rwanda, i jeszcze wiele innych, których tu nie wymieniłem. Zawsze tam byli intelektualiści, przywódcy wydający rozkazy, ludzie organizujący masowe mordy; bardzo niewielu poniosło odpowiedzialność i niewielu miało wyrzuty sumienia.

Doktor Aue po wojnie zaszył się gdzieś w Belgii, żyje sobie po cichutku i nigdy nie odpowiedział za swoje czyny. Czy go autor usprawiedliwia? Raczej nie, usiłuje raczej zrozumieć. Zdaje się Littell twierdzić, że wykształcenie i erudycja mogą iść w parze z potwornymi zbrodniami, a sprawca po tym czuje się całkiem w porządku, po prostu wypiera przeszłość. Uważam, że ten portret zbrodniarza jest prawdziwszy od przedstawionego przez Wajnerów w 'Ewangelii według kata' gdzie ze stalinowskiego siepacza robi się diabła w ludzkiej skórze. U Littella mamy raczej zwykłego człowieka, który czasami tylko pokazuje twarz potwora: banalność zła...

To książka rozwlekła, olbrzymia, ciągnie się straszliwe, są tam fragmenty po prostu obrzydliwe, z drugiej strony pewne opisy są niesamowite. Na przykład rozważania bohatera na temat odpowiedzialności za zbrodnie są z jednej strony okropne a z drugiej całkiem logiczne: taki los, że jedni idą walczyć na front a inni mordować do obozu koncentracyjnego, dlaczego zatem Ci drudzy są zbrodniarzami, a ci pierwsi nie? Dlaczego ci co przegrali są zbrodniarzami a ci, co wygrali nie? Wspomnijmy tu, chociażby o zleceniodawcach i wykonawcach zbrodni w Katyniu, którzy nigdy nie ponieśli odpowiedzialności za swoje czyny.

Wiele by jeszcze można pisać, ale może starczy. To ważna, prawdziwa książka, świetna literatura.