Ogniem i mieczem – pierwsza z trzech powieści historycznych będących częścią Trylogii pisanej ku pokrzepieniu serc przez Henryka Sienkiewicza w latach 1884–1888. Akcja powieści rozgrywa się w latach 1648–1651 w okresie powstania Chmielnickiego na Ukrainie. Pozostałe części Trylogii to Potop i Pan Wołodyjowski.