Walka o pamięć t.49 recenzja

Wydana w 2009 r. przez Instytut Pamięci Narodowej książka autorstwa Renaty Kobylarz dotyczy prób upamiętnienia w powojennej Polsce powstania w getcie warszawskim. Zryw ten wybuchł 19 kwietnia 1943 r. Był kierowany przez bojowników Żydowskiemu Związkowi Wojskowemu (ŻZW) i Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB).

Autorka zdecydowała się przyjąć ramy chronologiczne obejmujące czas istnienia Polski ludowej, tj. lata 1944-1949. Książka jest podzielona na 7 rozdziałów, dzięki czemu czytelnicy mają możliwość prześledzenia form upamiętnienia powstania w różnych okresach funkcjonowania Polski ludowej.

W pierwszym rozdziale „Za wolność waszą i naszą”. Kształtowanie wizji powstania w okresie odbudowy żydowskiej społeczności w Polsce (1944-1948) autorka ukazuje jak powstanie w getcie było oceniane przez różne ugrupowania żydowskie, przede wszystkim syjonistów i zwolenników Polskiej Partii Robotniczej. Wskazana została ocena ówczesnych relacji polsko-żydowskich dokonywana przez kler Kościoła katolickiego i „żołnierzy wyklętych”.

W drugim rozdziale, Powstanie jako pretekst. Polityczne manipulacje uroczystościami rocznicowymi (1949-1956) czytelnikowi została przybliżona dominująca wówczas w historiografii marksistowska wizja dziejów. Wizja ta miała wpływ na postrzeganie zrywu warszawskich Żydów. W ówczesnym przekazie w powstaniu dominowali aktywiści skrajnie lewicowej partyzantki, którym niebagatelną pomoc mieli udzielać komuniści znajdujący się po stronie „aryjskiej”.

Kolejny, trzeci rozdział- Przeciwko „hitlerowskiemu barbarzyństwu”. Obchody rocznicy powstania w epoce Gomułki (1957-1967), zabiera czytelnika niezwykle intersującą i ostatecznie smutną opowieść o wpływie polityki na historię. W pierwszych latach po 1957 r. zaczęły ukazywać się publikacje, które były wolne od PZPR-owskiej propagandy. Niestety już po kilka latach trend zaczął się zmieniać, a państwowa ‘wizja historii” zaczęła jednocześnie odwoływać się do marksizmu i do nacjonalizmu.

W czwartym rozdziale- Pamięć pohańbiona (1968-1969) autorka przeanalizowała oficjalną (państwową) propagandę podczas antysemickiej nagonki w Polsce czasów Gomułki. Został podany przykład fałszowania dziejów ŻZW, organizacji mającej powstać już w grudniu 1939 r. i będącej pod dowództwem Dawida Moryca Apfelbauma, osoby która najprawdopodobniej nie istniała.

Piąty rozdział, Zapomniany Holocaust. Obchody rocznicy powstania w epoce Gierka (1970-1980), przybliża czytelnikom przede wszystkim dwie sprawy. Jedną z nich był dominujący (a wręcz wyłączny) obraz Polaków pomagającym podczas II wojny światowej Żydom. W ówczesnej historiografii praktycznie nie było miejsca na historie tych Polaków, którzy byli obojętnie czy wrogo nastawieni wobec ofiar Zagłady. Drugim opisanym zagadnieniem są obrady Drugiego Soboru Watykańskiego i początek dialogu ekumenicznego między katolikami (i innymi chrześcijanami) a wyznawcami judaizmu. Decyzje soboru miały też wpływ na relacja polsko-żydowskie, w tym też na pamięć o historii.

Kolejny, szósty rozdział- Dwie pamięci o powstaniu. Dni wolności i stan wojenny (1981-1983) ukazuje czytelnikom to, że ówczesna opozycja (skupiona przede wszystkim w Niezależnym Samorządnym Związku Zawodowym „Solidarność”) starała się przełamać partyjny monopol na uczczenie pamięci powstańców getta warszawskiego. Autorka podkreśliła przy tym rolę Marka Edelmana, członka ŻOB-u i przeciwnika komunizmu. Wskazana została też powstać Tadeusza Bednarczyka, który w l. 60 i 70 XX w. lansował wcześniej wspomnianą fałszywą historię ŻŻW. Po 1981 r. Bednarczyk związał się narodowo-komunistycznym i antysemickim ugrupowaniem Grunwald.

W ostatnim rozdziale- Droga ku wolności. O powstaniu w nowym świetle (1984-1989) czytelnikowi zostały ukazane próby nowego i coraz mniej politycznie uzależnionego zdefiniowania postaw polskiego społeczeństwa podczas II wojny światowej. W tych nowych i bliższych prawdzie badaniach byli nie tylko Polacy ratujący Żydów, ale też ci, którzy splamili się antysemityzmem, ja np. szmalcownicy czy funkcjonariusze Polskiej Policji „granatowej”.

Podsumowując, książka Walka o pamięć : polityczne aspekty obchodów rocznicy powstania w getcie warszawskim 1944-1989 jest niezwykle cennym dziełem poświęconym obecności pamięci o Zagładzie w historiografii powojennej Polski. Podczas pracy nad książką autorka dokonała licznych kwerend w Polsce i w zagranicznych archiwach.

Wskazówki bibliograficzne:

R. Kobylarz, Walka o pamięć : polityczne aspekty obchodów rocznicy powstania w getcie warszawskim 1944-1989, Warszawa 2009.

D. Libionka, L. Weinbaum, Bohaterowie, hochsztaplerzy opisywacze wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa 2011.

R. Walewski, Jurek, przekł. Michał Sobelman, Warszawa 2020.