Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego recenzja

Wydana w 2011 r. przez Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów książka autorstwa Dariusza Libionki, Laurence Weinbaum’a dotyczy wybranego aspektu żydowskiego ruchu oporu podczas II wojny światowej a mianowicie – Żydowskiemu Związkowi Wojskowemu (ŻZW). Organizacja ta powstała pod koniec 1942 r. i obok Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB) współtworzyła ruch oporu w getcie warszawskim. Inicjatorzy ŻŻW rekrutowali się przede wszystkim z syjonistów-rewizjonistów, tj. zwolenników Włodzimierza Żabotyńskiego (1880-1940) twórcy prawicowej wizji syjonizmu.

Jednym z ważniejszych problemów przewodnich książki jest próba (jak najbardziej udana) zmierzenia się mitami, które począwszy od lat pięćdziesiątych XX w. fałszowały dzieje ŻŻW. Wśród tych apokryfów należy wymienić moment powstania ŻŻW w grudniu 1939 r. oraz postać Dawida Moryca Apfelbauma, który miał być przywódcą tej grupy zbrojnej. Osobnym wątkiem, który na długie lata „zadomowił” się powojennej polskiej historiografii była teza o olbrzymiej pomocy dla ŻŻW, która miała pochodzić od Henryka Iwańskiego i Tadeusza Bednarczyka.

Należy podkreślić, że praca Dariusza Libionki i Laurence Weinbaum;a jest jedną z nielicznych książek, która w sposób klarowny i nienacechowany propagandą została poświęcona ŻŻW. Autorzy prowadząc kilkuletnie badania korzystali m.in., z wspomnień, prasy z czasów międzywojennej Polski, wydawnictw konspiracyjnych, artykułów oraz opracowań. Co ważne wykonali imponującą kwerendą korzystając m.in., z zasobu Archiwum Wojskowego Biura Badań Historycznych, Archiwum Menachem Begin Heritage Center czy Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego.

Książka jest podzielona na dwie części- Dekonstrukcja i Rekonstrukcja. Pierwsza z nich składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy z nich, Literatura i Źródła przedstawia dokumenty oraz relacje dotyczące ŻZW, które powstały podczas istnienia getta warszawskiego i czasu po 1945 r. Autorzy zaprezentowali w nim m.in., gazety wydawane przez zwolenników Żabotyńskiego w getcie warszawskim oraz relacje autorstwa Ryszarda Walewskiego, Adama Halperina a także Dawida Wdowińskiego. Dodatkowo ukazane zostały świadectwa, które powstały w środowisku ŻOB-u oraz Polskiego Państwa Podziemnego.

W drugim rozdziale, Polskie Apokryfy, autorzy przybliżają nam głównych fałszerzy dziejów ŻŻW, a mianowicie Tadeusza Bednarczyka i Henryka Iwańskiego, którzy byli wspierani m.in., przez Kazimierza Madanowskiego. Warto wskazać, że Iwański w relacjach wskazywał, że w walkach podczas powstania w getcie warszawskim stracił dwóch synów i brata, a w rzeczywistości miał jedną córkę. Ukazana została też praca dwójki izraelskich naukowców- Chaima Lazara i Chają Lazar, którzy próbowali znaleźć świadków powstania i działalności ŻŻW.

Kolejny, trzeci rozdział W stronę dekonstrukcji, zabiera czytelnika niezwykle intersującą i wstrząsającą podróż po tym jak niebezpieczne może być połączenie polityki z nauką. W tej części książki można dowiedzieć się m.in., o pracy Bednarczyka w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego i o jego późniejszych kontaktach z policją polityczną. Czytelnik dowie się też o współpracy a później konflikcie między Iwańskim a Bednarczykiem. Spór dotyczył tego, kto miał większe zasługi w „powstaniu” a następnie upamiętnieniu (a raczej zafałszowaniu) dziejów ŻZW. W przypadku Bednarczyka autorzy książki wskazali na jego polityczne wolty, który w latach osiemdziesiątych XX w. związał się z narodowo-komunistycznym Zjednoczeniem Patriotycznym Grunwald a po 1989 r. z Związkiem Zawodowym „Samoobrona” i z nacjonalistycznym wydawnictwem „Ojczyzna”. Osobna część tego rozdziału dotyczy mitycznego przywódcy ŻZW, czyli Dawida Moryca Apfelbauma. Autorzy książki słusznie zaznaczyli, że żadne źródła nie poświadczają istnienia wyżej wspomnianej osoby a tym bardziej jego udziału w pracy ŻZW.

W czwartym rozdziale- Apokryfy żydowskie zostały zarysowane świadectwa Jacka Eisnera, Dawida Jana Landaua oraz Maurice’a Shainberga. W opinii autorów książki relacje wyżej wymienionej trójki przyczyniły się do dalszego zafałszowania dziejów ŻZW. W przypadku Eisnera i Landaua można przypuszczać, że osoby te mogły być żołnierzami ŻZW, ale ilość konfabulacji wytworzonych przez nich uniemożliwia postawienie jednoznacznej tezy. W przypadku Maurice’a Shainberga sprawa okazała się dużo prostsza. W wyniku kwerend autorzy książki dowiedli, że osoba ta utrzymująca, że była jednym z żołnierzy ŻŻW czas II wojny światowej spędziła w komunistycznej Rosji a w 1944 r. wstąpiła do ludowego Wojska Polskiego.

Druga część książki, Rekonstrukcja została poświęcona na drobiazgowe opisanie dziejów ŻŻW i politycznego środowiska, z którego pochodzili jego członkowie. W piątym rozdziale Organizacja autorzy skupili się na kilku sprawach, tj. obecności syjonistów-rewizjonistów na scenie politycznej międzywojennej Polsce, dezintegrację struktur ruchu podczas kampanii wrześniowej a także sytuacji w pierwszych kilkunastu miesiącach niemieckiej okupacji Polski. W przypadku ostatniego zagadnienia Dariusz Libionka oraz Laurence Weinbaum wskazali na wydaną w 1941 r. w getcie warszawskim przez syjonistów-rewizjonistów gazetę Ha-Medina (Państwo). Została ona opublikowana z okazji śmierci Włodzimierza Żabotyńskiego w 1940 r. w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Autorzy książki wyszczególnili fakt, że w lipcu 1941 r. część młodych syjonistów-rewizjonistów wyjechała z getta warszawskiego do pracy w gospodarstwach rolnych, które znajdowały się w okolicach Hrubieszowa.

Szósty rozdział, Wobec wieści o Zagładzie przybliża czytelnikom działalność syjonistów-rewizjonistów w getcie warszawskim do lipca 1942 r. Przedstawiona została praca emisariuszy, którzy podróżując z wileńskiego getta przekazywali prawicowym syjonistom w getcie warszawskim m.in., informacje o zmieniającej się sytuacji na okupowanych przez Niemców terenach. W tej części książki ponownie została nadmieniona praca wydawnicza w getcie warszawskim. W pierwszej połowie 1942 r. zwolennicy Żabotyńskiego opublikowali gazetę Magen Dawid (Tarcza Dawida). Jej treść dotyczyła m.in., zasadności emigracji Żydów do ówczesnej Palestyny oraz podkreślenie, że zarówno Żydzi jak i Polacy byli ofiarami niemieckiego terroru. Ostatnia część rozdziału została poświęcona na przybliżenie losów tych prawicowych syjonistów, którzy od lata 1941 r. znaleźli się w gospodarstwach rolnych w okolicach Hrubieszowa. Większość z nich została zamordowana przez Niemców, tylko nielicznym udało się wrócić do getta w Warszawie.

Kolejny, siódmy rozdział- Wokół genezy ŻZW ukazuje czytelnikom losy syjonistów-rewizjonistów od lata 1942 r. tj. od wielkiej akcji wysiedleńczej w getcie warszawskim do pierwszych tygodni 1943 r. Dariusz Libionka oraz Laurence Weinbaum wskazali m.in., na kontrowersje i tajemnice dotyczące Pawła Frenkla, osoby mającej mieć istotny wpływ na powstanie oraz funkcjonowanie ŻŻW. Autorzy książki ukazali też postać Cezarego Szemley’a Ketlinga, który będąc dowódcą Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej, dostarczył członkom ŻZW część niezbędnego uzbrojenia. Czytelnik dowie się też, że pod ulicą Muranowską był tunel, który łączył getto z stroną „aryjską”. Tunel ten był wykorzystywany przez członków ŻŻW. W dalszej części rozdziału można dowiedzieć się o Rudym Pawle, tj. o autorze pierwszej relacji (spisanej w połowie 1943 r.) relacji bojownika ŻZW. Ostatnia część rozdziału poświęcona została na stosunku członków ŻOB-u i Żydowskiego Komitetu Narodowego do zwolenników Żabotyńskiego i na udziale prawicowych syjonistów w ruch oporu w getcie białostockim oraz wileńskim.

Ósmy rozdział, Funkcjonowanie ŻŻW przybliża czytelnikom wieloaspektowe formy działalności ŻZW w getcie warszawskim. Autorzy książki opisali m.in., zwalczanie przez bojowników ŻZW tych, którzy jak Arek Weintraub oraz Lidia Radziejowska splamili się kolaboracją z Niemcami. Czytelnicy dowiedzą się też o tym kto odpowiadał za funkcjonowanie ŻŻW (Frenkiel, Leon Rodal, Dawid Szulman), jak wyglądała kwestia uzbrojenia i liczby bojowników oraz strategia działania na wypadek walk w getcie, które wybuchły 19 kwietnia 1943 r. Istotną częścią rozdziału jest wskazanie, że w skład ŻŻW nie weszli wyłącznie zwolennicy Żabotyńskiego, ale też szmuglerzy Jakuba Smakowskiego i grupa Ryszarda Walewskiego, który do 1937 r. był związany z Komunistyczną Partią Polski.

Następny dziewiąty rozdział Powstania – w orbicie placu Muranowskiego jest poświęcony na przybliżenie najcięższych walk, które miały miejsce podczas powstania w getcie warszawskim, tj. na placu Muranowskim. Autorzy książki przedstawili szereg świadectw dotyczących toczących się wówczas walk, np. raport Jurgena Stroopa (odpowiedzialnego za likwidację getta warszawskiego), relacje bojowników ŻŻW i tych, którzy obserwowali walki. Część rozdziału poświęcono także na kwestie związane z wywieszeniem przez bojowników ŻŻW dwóch sztandarów – biało-niebieskiego i biało-czerwonego, które stały się symbolem walk. Ostatni fragment rozdziału dotyczy próby ewakuacji niektórych oddziałów ŻŻW po za teren getta. Wskazany został m.in., pobyt jednej z grup w podwarszawskim Michalinie.

Przedostatni, dziesiąty rozdział-Inne oddziały ŻŻW i finał walk powstańczych dotyczy zbrojnego oporu członków ŻZW w szopach szczotkarzy, Schultza oraz Toebbensa, tj. niemieckich obozach pracy przymusowej znajdujących się na terenie getta warszawskiego. Wśród innych opisanych zagadnień jest sprawa śmierci wcześniej wspomnianego Pawła Frenkla i los Jakuba Smakowskiego.

W ostatnim rozdziale – Epilog został przybliżony czytelnikom los Rudego Pawła oraz śmierć niektórych bojowników ŻŻW podczas akcji Erntefest, podczas której Niemcy zlikwidowali obozy pracy w Trawnikach oraz Poniatowej. Ostatnia część rozdziału dotyczy udziału członków ŻŻW w powstaniu warszawskim w 1944 r. i tuż powojennych losów tych, którym udało się przeżyć koszmar II wojny światowej.

Podsumowując, książka Bohaterowie, hochsztaplerzy opisywacze wokół Żydowskiego Związku Wojskowego jest sztandarowym dziełem poświęconym dziejom konspiracji syjonistów-rewizjonistów w getcie warszawskim. Należy też wskazać, że do 2020 r. ukazały się dwie prace dotyczących tematyki, która w pracy Dariusza Libionki, Laurence Weinbaum’a została zasygnalizowana. Są to losy zwolenników Włodzimierza Żabotyńskiego w pierwszych latach powojennej Polski i postać Ryszarda Walewskiego, którego wspomnienia wydane w języku hebrajskim w 1976 r. a w 2020 r. zostały przetłumaczone na język polski.

Wskazówki bibliograficzne:

D. Flisiak, Wybrane materiały ideologiczne i propagandowe Syjonistyczno-Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon-Hitachdut. Przyczynek do badań nad lewicą syjonistyczną w pierwszych latach powojennej Polski (1944/45-1949/50), Chrzan 2021.
R. Kobylarz, Walka o pamięć : polityczne aspekty obchodów rocznicy powstania w getcie warszawskim 1944-1989, Warszawa 2009.
T. Bednarczyk, Walka i pomoc : OW - KB a organizacja ruchu oporu w getcie warszawskim, Warszawa 1968.
M. Arens, Flagi nad gettem : rzecz o powstaniu w getcie warszawskim, przekł. Michał Sobelman, Joanna Stocker-Sobelman, Kraków-Budapeszt 2011.
A. Grabski, M. Wójcicki, Żydowski Związek Wojskowy : historia przywrócona, Warszawa 2008.
D. Flisiak, Świadectwo Ryszarda Walewskiego dotyczące Żydowskiego Związku Wojskowego i powstania w getcie warszawskim, „Almanach Historyczny”, t. 23 (2021), s. 421–440.
D. Flisiak, Działalność syjonistów-rewizjonistów w Polsce w latach 1944/1945- 1950, Lublin 2020.
R. Walewski, Jurek, przekł. Michał Sobelman, Warszawa 2020.