Krewniacy recenzja

Gdyby była możliwość spotkania na ulicy neandertalczyka, takiego który jakieś 40 tysięcy lat temu miał dziecko z naszym przodkiem linii Homo sapiens, jak bardzo bylibyśmy zdziwieni? Czy różniłby się od nas zasadniczo? O czym on mógłby myśleć obserwując nas? Czy zrozumiałby nasze emocje wypisane na twarzy? Dużo pytań wartych odpowiedzi. Młoda brytyjska archeolożka Rebecca Wragg Sykes napisała książkę, której tłumaczenie stanowi zapewne najpełniejszy przegląd wiedzy o neandertalczykach dostępny po polsku. „Krewniacy. Życie, miłość, śmierć i sztuka neandertalczyków” to bardzo solidna publikacja, bliższa poważnym podręcznikom, niż lżej przyswajalnej popularyzacji. Autorka bardzo sumiennie opisała świat plejstocenu (dokładniej – środkowego paleolitu), kiedy Eurazję przemierzali nasi najbliżsi kuzyni.

„Krewniacy” nie jest łatwą lekturą, bo napisaną dość formalnie. Sykes skupia się na przekazaniu aktualnego stanu wiedzy (do wiosny 2020) o neandertalczykach, pochylając się nad odkrytymi miejscami ich bytowania. Kolejno opisuje, korzystając z narzedzi archeologicznych, geologicznych i paleontologicznych, pieczołowicie weryfikowane ustalenia by odsłonić przed czytelnikiem zdobyte przez naukę informacje o naszych krewniakach. Po ciekawym wstępie, opisuje kolejne stanowiska kopalne i odkryte artefakty lityczne (kamienne przedmioty), szczątki samych neandertalczyków i będącą w relacji czasowej i przyczynowej zachowaną florę i faunę. Na podstawie zaawansowanych narzędzi i techniki, które w XXI wieku pozwalają na analizę warstw osadów na poziomie centymetrów (czyli bytową zmienność w skali pojedynczych setek lat, choć są i przypadki sugerujące jednodniowe aktywności – str. 249) i łamigłówki artefaktów o rozmiarach milimetrów, maluje pejzaż codzienności neandertalczyków. Z tej układanki wyłania się obraz ich behawioru – jak pracowali, polowali, co jedli, jaka moda u nich dominowała, jak się socjalizowali, żegnali ze zmarłymi, jakim uniesieniom intymnym się poddawali, a nawet – jak widzieli kolory czy jakich abstrakcji byli świadomi. Bardzo sprawnie archeolożka przechodzi od zdania relacji z faktów do analizy ich konsekwencji oraz do snucia bardzo ciekawych opowieści o prawdopodobnych alternatywnych hipotezach, które wciąż czekają na rozwikłanie.

Te opowieści rozszerzające fakty, to bardzo malownicza i poglądowa próba domknięcia ekosystemu przedmiotowych homininów, które okazują się bardzo sprawnymi istotami, z reguły panującymi nad otoczeniem. Potrafili bardzo dużo niesprzyjających okoliczności przekuć w atut, skutecznie zmagać się z dużymi zmiennościami klimatycznymi budując świat klanowy wokół ognisk rozpalanych w jaskiniach. Sykes w kilku miejscach posiłkuje się metodą porównawczą z pierwotnymi Homo sapiens, współczesnymi ludami łowiecko-zbierackimi czy zachowaniem szympansów. Z jednej strony pozwala to dokonać bardzo ciekawych uniwersalnych obserwacji o człowiekowatych, choć jednocześnie pokazuje ogrom wciąż potrzebnej pracy nad osadami i potrzebę zwykłego szczęścia w poszukiwaniu nowych stanowisk (na przykład nieuchronne rozmarzanie Syberii, będąc przekleństwem nasze codzienności, zapewne odsłoni niejedno). Niektóre zaawansowane techniki międzydyscyplinarne pozwalają nawet określić moment odstawiania malców od piersi (str. 363-364 - badanie składu przyrostów zęba 20-miesięcznego dziecka pod kątem izotopów azotu i baru). Takich subtelności czytelnik doświadcza sporo. Satysfakcja detektywistyczna gwarantowana!

Bardzo ważne słowa autorki wiążą się z odkłamywaniem czy prostowaniem popularnych, choć nieprawdziwych (niepełnych) przekonań o neandertalczykach. Te kluczowe, które nawet społecznie rezonują, to poglądy, że:

- żyli tylko w mroźnych rejonach

- byli bardzo agresywni

- nie mieli kultury

- byli wyjątkowo aktywni jako kanibale

- musieli wyginąć w zderzeniu z naszą rodzącą się cywilizacją

By nie odbierać innym przyjemności, napiszę tylko, że te kontrowersje doczekały się w książce szerokiego i zaskakującego przeanalizowania. Przy okazji autorka przepracowała mnóstwo naukowych (poczynając od wiktoriańskich po rasowe) uprzedzeń, których ofiarą padali neandertalczycy. Gdyby nasi współcześni ignoranci znali dowody na krzyżowanie się neandertalczyków z Homo sapiens (świetny fragment na stronach 430-438), to uprawiana narracja, co najmniej wokół naszych kuzynów, nie przypominałaby tła dla naszej pychy gatunkowej i ukrytego strachu przed unicestwieniem. Stąd końcówkę książki autorka przekształciła w nieco filozoficzny namysł nad przemijaniem, etycznymi problemami wokół edycji genów i katastrofą klimatyczną. Z dużej grupy problemów, które autorka tam porusza, wynotowałem bardzo emocjonalny cytat, będący trochę w kontrze do bardzo wyważonego języka, który dominuje przez większość książki (str. 503):

„Wymarcie jest czymś przerażającym (…). W obliczu wyginięcia pragniemy kojących przypowieści, w których zawsze to my jesteśmy tymi, którzy przeżyli. Co więcej, chcemy czuć się kimś szczególnym – większość historii, jakie opowiadaliśmy o neandertalczykach, prowadziła do narcystycznego zapewnienia, że ‘zwyciężyliśmy’, bo jesteśmy znakomici, przeznaczeni do tego, by przetrwać. ”

Lektura tej książki, to podróż do świata, który odszedł z ostatnim neandertalczykiem jakieś 40 000 lat temu. Jednak niezupełnie. Wypada pamiętać, że to im zawdzięczamy gen chroniący przed bakterią powodującą wrzody żołądka, ale i gen pomocny kiedyś, a obecnie przyczyniający się do cukrzycy typu 2 (polecam bezcenne analizy na str. 439-444).

„Krewniacy” okazała się wspaniałą książką, takim kluczowym przewodnikiem po świecie neandertalczyka. Mogłaby być zupełnym źródłem wiedzy, gdyby nie kilka drobnych mankamentów. Każdy rozdział rozpoczyna wprowadzająca w temat literacka wstawka, taki detal subtelnie i emocjonalnie nawiązujący do paragrafu. Niestety trochę mi to nie pasowało. W kilku miejscach odebrałem je jako niepotrzebną egzaltację (np. str. 354-355). Poza tym brakowało mi zdjęć ze stanowisk kopalnych (jest tylko kilka ważnych rysunków) no i elementów typowych dla podręcznika – listy kluczowych miejsc badawczych, map z lokalizacjami, być może chronologicznego zestawu kluczowych faktów. Wszystko to stworzyłoby, według mnie, kompletne dzieło. Na szczęście to tylko dodatki do wspanialej treści.

To, gdzie jesteśmy, to wynik pokoleń istot, które nas poprzedzały. Niewiele z nich rywalizowało z Homo sapiens o miano sukcesora w globalnym ekosystemie. Neandertalczyk był blisko sukcesu. Wybrał nieco inną drogę, choć zdumiewająco niemal równoległą do naszej. Czy faktycznie Im się nie udało, skoro jesteśmy sami? Może warto wyciągnąć lekcję z tego faktu, bo najpewniej Nam ostatecznie też się nie uda. Zmagania z takimi pytaniami ułatwi świetna książka „Krewniacy”. Choć lektura zajęła mi ponad 20 godzin, to było warto. Bardzo formująca ‘ponad-antropocentrycznie’ lektura.

WYBITNE – 9/10