Taniec życia. Jak stajemy się ludźmi recenzja

To miała być inna książka, a przynajmniej tak wynikało z moich wstępnych oczekiwań. Liczyłem na tekst popularyzujący obecny status badań w biologii rozwoju zarodkowego, specjalizacji która fundamentalnością stawianych pytań mnie przyciąga. Tekst okazał się bardzo osobistym wyznaniem polskiej badaczki Magdaleny Żernickiej-Goetz, która wniosła poważny wkład w rozumienie mechanizmów determinujących rozwój zwierzęcego zarodka w pierwszych dniach od zapłodnienia komórki jajowej. „Taniec życia. Jak stajemy się ludźmi” ma drugiego współautora Rogera Highfielda, którego rola w publikacji nie do końca jest jasna (*). Tekst obfituje w szczegóły pracy zawodowej współczesnego przyrodnika, w zdumiewające ustalenia w ramach embriologii, w opisy zmagań naukowca z biurokracją i naukowczyni z uprzedzeniami środowiskowymi. Najbardziej jednak jest to książka o fascynacji, mimo przeciwnościom, mimo trudnych wyborów, życiowych tragedii, które dotykają każdego. Nie każdy jednak poświęca życie na specyficznym konflikcie – ile serca oddać pracy, a ile należy się rodzinie?

Żernicka-Goetz publikując w najważniejszych periodykach (‘Science’ i ‘Nature’), przez ostatnie trzy dekady wnosiła zasadniczy wkład w ustalenie, że już dwukomórkowy zarodek wykazuje asymetrię, która będzie odpowiadać za funkcje kolejnych pokoleń komórek. Wypracowała istotną technikę znakowania komórek zarodka i rejestracji filmowej, co umożliwiło przyspieszenie prac nad analizą dynamiki jego zmienności w pierwszych dniach po zapłodnieniu. Współtworzyła ‘sztuczny zarodek’ myszy, jako konglomerat trzech typów komórek. Wszystkie trzy składowe sukcesu z jednej strony istotnie przyczyniły się do postępu w biologii rozwoju, a drugiej strony dają nadzieję na pomoc ludziom w niepłodności, a całej medycynie szansę na poprawę diagnozy w przypadku patologii ciąży na jej najwcześniejszych etapach. Ponieważ to nie jest książka o nauce, a raczej naukowa autobiografia, to skupię się na wrażeniach, które Żernicka-Goetz uczyniła kluczowymi składnikami tekstu. Bez wątpienia konsekwencją lektury jest sensowność budowania równania, które krzyczy na każdej stronie:

Trudno ustalić, który element najbardziej waży, to zależy od konkretnego przypadku, epoki, rodzaju nauki uprawianej, itd. W przypadku autorki, w „Tańcu życia” odpowiedniej rangi i uzasadnienia nabywają wszystkie elementy. Tragedie osobiste zbiegały się z radosną informacją o zajściu w ciążę, w innym przypadku plany badawcze podlegały przeformułowaniu, gdy dostawała niepokojące informacje o stanie noszonego płodu. Samo życie, w którym szczęście do opiekunów naukowych, możliwości prowadzenia badań z najlepszymi na angielskich uczelniach i upór pomagały w dokładaniu cegiełek do gmachu nauki.

Dla osób niezwiązanych z codziennością naukową (szczególnie w dziedzinach przyrodniczych) wartościowe powinny być liczne fragmenty o sposobach poszukiwania finansowania, o problemach z publikacjami (str. 113, 115, 169) i niuansach ‘zakulisowych’ rozgrywek wokół utrwalonych dogmatów, uprzedzeń i preferencji. Naukowcy to po prostu ludzie z całym bagażem osobowości, choć poddani specyficznemu reżimowi w postaci metody naukowej. Ponieważ książka dotyczy badań, które stanowią od dekad ważny składnik debaty etycznej, Żernicka-Goetz ciekawie przedyskutowała i ten problem. W sposób bardzo kompetentny, stonowany i jednocześnie konkretny, podała własne rozumienie kluczowych zagadnień bioetyki i badań nad ludzkim zarodkiem (str. 141-156). Nie ma w tym dogmatyzmu, nieograniczonej wolności badawczej, jest namysł, umiar i sporo merytorycznych obserwacji, które czytelnik chyba z chęcią przemyśli i uwzględni w budowaniu własnych przekonań. Bardzo ciekawie (z punktu widzenia moich pierwotnych oczekiwań czytelniczych, o których pisałem na początku) wypadł przedostatni rozdział, który stanowi podsumowanie kluczowych osiągnięć biologii zarodkowej i genetyki pod koniec drugiej dekady XXI wieku. Choć edycja genów na komórkach macierzystych to ogromna odpowiedzialność za gatunek i rozbudowany zbiór pytań natury moralnej, to z punktu widzenia nauki stanowi szansę na pełniejsze zrozumienie czym życie jest. Profesor bardzo ciekawie i wielostronnie nakreśliła czytelnikowi ten dylemat, nieuchronnie wymagający stałego przepracowywania, tak co najmniej od czasu Frankensteina.

W kontekście czystej nauki, czyli determinanty wyborów życiowych autorki, książka jest przepełniona fascynacją. Nieredukowalne zdumienie musi budzić zdanie sobie sprawy z istoty zagadnienia, które profesor ubrała w ciekawą analogię (str. 11):

Jak zapłodniona komórka już po kilku podziałach staje się zbiorem specjalizowanych i niesymetrycznych progenitorów organelli? Co popycha zarodek do wytworzenia łożyska, otoczki i samego płodu? Co wywołuje potrzebę migracji zarodka do ściany macicy? Skąd zarodek wie, kiedy zacząć coś robić, a coś innego wstrzymać? Pomiędzy opisami codzienności naukowej, Żernicka-Goetz wraca do tych pytań, które nurtowały w swej istocie już Arystotelesa. Podaje tymczasowe odpowiedzi i formułuje wnioski z własnego wkładu w biologię. Czasem umieszcza garść detali badawczych z użyciem pojęć, które właściwie wymagają wiedzy uniwersyteckiej (nazwy struktur zarodkowych, konkretne geny i ich białkowa funkcjonalność, status kluczowych enzymów, itp.). Nie są to jednak z reguły niezbędne paragrafy, by prześledzić istotę naukowych dokonań autorki, stanowią raczej motywację do dalszych lektur. Jest też i piękna kolorowa wkładka ze zdjęciami kilku komórkowego zarodka - to konsekwencja stanu nauki, taka wizualizacja cudu, która była nieosiągalna jeszcze trzy dekady temu.

„Taniec życia” to bardzo ciekawa propozycja do każdego umysłu otwartego na najnowsze pytania nauki i ważne problemy jakie ona generuje. Choć jest to przede wszystkim osobista perspektywa, pełna emocji, walki z przeciwnościami, czasem przeplatana wybuchami korków od szampana w chwilach dumy i szczęścia zawodowego, to stanowi przykład wielowiekowej tradycji naszej pasji poznawczej. Warto.

BARDZO DOBRE – 8/10

=======

* Narracja książki powadzona jest w pierwszej osobie (chyba że akurat opis dotyczy pracy zespołowej) z rodzajem żeńskim. Highfield, dziennikarz naukowy, wspomniany jest jako spiritus movens (str. 104-105) książki. Ostatecznie nie wiem czemu stał się formalnie współautorem. Sama Żernicka-Goetz buduje dość tajemniczy zwrot (str. 199): „Współautor mojej książki Roger Highfield jako jeden z pierwszych dziennikarzy …”. Jakby biolożka była zmuszona do umieszczenia dziennikarza, albo zapominała o statusie Highfielda? Dziwne. Pierwszy raz obserwuję tak enigmatyczny sposób emanacji współautorstwa.