Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną. Ryszard Wagner - pole minowe recenzja

Kiedyś, gdzieś słyszałam, że w Izraelu jest zakaz wykonywania publicznie muzyki Ryszarda Wagnera. Czytając dzieła Friedricha Nietzschego, przeczytałam jego wypowiedzi na temat Ryszarda Wagnera. Przez całe lata obaj panowie przyjaźnili się i Nietzsche zachwycał się muzyką Wagnera. Później jednak zerwał tę przyjaźń i opisał powody zerwania tej przyjaźni. Nietsche przede wszystkim nie zgadzał się z poglądami antysemickim Wagnera, a także z jego rosnącym nacjonalizmem. Sarkastycznie pisał: „Biedny Wagner! – Na co przyszło! Gdyby przynajmniej popadł między świnie! Ale między Niemców!” i „Czego nigdy Wagnerowi nie wybaczyłem? Że dołączył do Niemców – że stał się jak Rzesza niemiecka.” Zaciekawiła mnie książka Gottfrieda Wagnera, doktora muzykologii, reżysera i publicysty, a przede wszystkim prawnuka kompozytora o dość prowokującym tytule „Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną. Ryszard Wagner – pole minowe.” Gottfried wychowywał się w willi Wagnera, siedzibie potomków kompozytora w Bayreuth ( bawarskie miasteczko) w kulcie swojego wielkiego pradziadka. Jednak kiedyś w rodzinnym archiwum odkrył filmy z okresu II wojny światowej. Filmy te przestawiały spotkania potomków Wagnera z Hitlerem, gdzie widać było olbrzymią zażyłość i przyjaźń. Gdy zaczął dopytywać się ojca i reszty rodziny o te czasy, oni milczeli. Dlatego też zaczął samodzielnie szukać prawdy o swoim pradziadku, studiując jego liczne publikacje, zachowaną prywatną korespondencję i poznał zupełnie inny obraz swojego pradziadka. Nie ogranicza się wyłącznie do biografii kompozytora, ale przedstawia też dalsze losy rodziny i ich działalność, w tym coroczny festiwal muzyki Wagnera w Bayreuth. Kiedy w 2013 roku potomkowie Wagnera przygotowywali się do hucznego obchodzenia dwusetnej rocznicy urodzin Wagner i wyniesienia go wreszcie do rangi klasyka niemieckiego, on opublikował krytyczną rozprawę odbrązawiającą jego wizerunek, a także wizerunek całej rodziny. Gottfried w swojej książce bardziej koncentruje się na życiu i osobowości swojego pradziadka niż na jego dokonaniach kompozytorskich. Uważa, że Wagnerowi nigdy nie chodziło o samą muzykę, chciał za jej pomocą uzyskać jakiś dodatkowy efekt; muzyka służyła mu, jako środek do wyrażania światopoglądu. Umieścił jednak w książce dość szczegółowe opisy niektórych oper kompozytora, przedstawiając ich przesłanie. Przykładowo w „Pierścieniu Nibelunga” przedstawia wieczną walkę dobrych przedstawicieli „aryjskiego” świata przeciw czarnym charakterom świata „żydowskiego” . Natomiast autor skupił się na prywatnej korespondencji Ryszarda Wagnera, a także jego licznych publikacji, gdyż Ryszard Wagner uważał się nie tylko za kompozytora i pisarza, ale także za historyka, filologa, filozofa i teologa, za polityka i znawcę nauk przyrodniczych.

Zaciekawiło mnie dzieciństwo Ryszarda Wagnera, jaki wpływ miało na jego osobowość i postawy życiowe. Od dziecka nie znosił żadnych autorytetów i władzy na sobą, dlatego nie ukończył żadnych szkół. Natomiast trudno go nazwać leniem, gdyż był samoukiem i wszystko osiągną własną pracą, co jednak zwiększało jego samouwielbienie. Myślę, że już w młodości nauczył się żerować na znajomych, manipulować nimi i ich wykorzystywać dla własnych celów, a przede wszystkim naciągać ich na kolejne pieniądze. W swej korespondencji nie stronił od pochlebstw, a wręcz lizusostwa i kłamstw, aby uzyskać kolejne pieniądze. Nie przeszkadzało mu to, aby tych samych ludzi publicznie mieszać z błotem i oczerniać. Jego światopogląd był niezwykle elastyczny, dostosowany do tego, co akurat było modne w kręgach wykształconego mieszczaństwa, potrafił szybko wskoczyć w rolę rewolucjonisty, głosząc oczywiście, że rewolucja to on, jak i ulubieńca króla. Nie wiadomo, jakby się potoczyło życie Ryszard Wagnera, gdyby na tron Bawarii nie wstąpił osiemnastoletni Ludwig II, zwany też Ludwikiem Szalonym. Wagner pochlebstwami i intrygami uzyskał olbrzymi wpływ na króla, kształtując go według własnego pomysłu. Pisał w jednym z listów: „On jest mój – myślę, że jedno moje słowo dla niego więcej znaczy, niż całe gadanie świata.”. Służyło mu to głównie do drenowania kieszeni króla. To dzięki tym pieniądzom mógł wybudować swoją rezydencję w Bayreuth i własny Teatr Muzyczny, a także sfinansować swoje największe opery.

Ważne dla mnie było poznanie stosunku Ryszarda Wagnera do Żydów, który teraz często są pomijany i wyciszany. We wrześniu 1850 roku Ryszard Wagner opublikował „Żydostwo z muzyce”, pierwszą, ale nie ostatnią publikację antysemicką. Było to jedno z najohydniejszych, podżegających do nienawiści dziewiętnastowiecznych pism antysemickich, w którym porównywał Żydów do robactwa, niszczącego żywy organizm i przekształcającego go w „zżarte przez robactwo zwłoki”. Antyżydowska obsesja Wagnera, której towarzyszyła nienawiść do Francuzów i postępujący nacjonalizm, rozwijały się w coraz bardziej agresywną ideologię: judaizm oznaczał wszystkie te siły, które jakoby zagrażały niemieckości, niemieckim wartościom i istocie państwa niemieckiego, i które je zniszczą, jeśli nie postawi im się tamy. Za swojego życia stworzył podatny grunt dla szowinizmu cesarstwa niemieckiego. Niestety po jego śmierci te idee doprowadziły do tragicznych w skutkach działań politycznych. Przyczyniła się do tego jego żona i reszta rodziny, która podzielała i propagowała te opinie. Dla Hitlera Wagner ze swoim fanatycznym antysemityzmem okazał się „prorokiem”. W latach młodości Adolf z równym zachwytem rozczytywał się w pismach swego mistrza, co słuchał jego oper. Wytępienie Żydów uważam za swoją misję, a siebie samego za instrument Opatrzności i wybawcę ludzkości. 1 października 1923 roku Hitler po raz pierwszy złożył wizytę w Bayreuth i od tego momentu klan Wagnerów uległ czarowi austriackiemu miłośnikowi Wagner i wspierał go ze wszystkich sił. Zresztą już dzień wcześniej NSDAP urządziło tam „Dzień Niemiecki”, podczas którego rodzina Wagnera podziwiała z balkonu przemarsz sześciu tysięcy uczestników tego wydarzenia. Po wojnie rodzina Wagnera stanęła przed komisją arbitrażową, ale dzięki kłamstwom i niechęcią władz do ich osądzenia, zostali oczyszczeni ze wszelkich zarzutów. Do teraz festiwal muzyki Wagnera w Bayreuth jest najbardziej snobistycznym festiwalem muzyki klasycznej, a archiwa rodzinne są na wszelki wypadek niedostępne.

Czy wpływ Wagnera zakończył się wraz z wojną? Niestety, nie. W dalszym ciągu jego pisma są pożywką do ruchów antysemickich w Niemczech i nie tylko. W „Żydostwie w muzyce” zdezawuował między innymi dokonania takich kompozytorów jak Mendelson i Meyerbeera, a także poety Heinego. Do dzisiaj często te poglądy są powielane. Dopiero w 2008 roku w Lipsku został przywrócony pomnik Mendelssohna i pamięć o nim. Nawet narzucił większości wizerunek Wikinga w hełmie z rogami.

Książka jest napisana z pasją i dzięki temu świetnie ją się czyta. Możemy poznać mroczne oblicze wielkiego kompozytora. Na pewno zainteresuje miłośników muzyki klasycznej i historii. Czytając tę książkę, nasuwają się pytania. Czy jednostkom wyjątkowym, a na pewno Ryszard Wagner taką był, wolno więcej? Czy można oddzielić twórczość artysty od jego poglądów i życia? Czy można twórczość kompozytora oceniać tylko z perspektywy estetycznej? Adrian Stelmaszyk w publikacji „Etyczne konteksty w twórczości Ryszarda Wagnera” zastanawia się, czy można oddzielić w twórczości Wagnera sferę etyki od sfery estetyki? Jaki powinien być nas stosunek do jego muzyki? Co by się zmieniło gdybyśmy poznali archiwa w Bayreuth dotyczące Ryszarda Wagnera, ale też festiwalu jego muzyki. Nie można zapomnieć, że Ryszard Wagner od dawna stał się na całym świecie znaną marką, dzięki której można zarobić duże pieniądze.

Myślę, że takie wątpliwości mogą dotyczyć też innych znanych twórców.