Trzeci szympans. Ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem recenzja

Jared Diamond w swoich książkach pokazuje człowieka jako ewolucyjny fenomen, któremu przytrafiło się na Ziemi zwycięstwo i globalne panowanie. Prowokując czytelnika do autorefleksji, prowadzi go przez biologiczną historię, zdumiewający skok w rozwoju intelektualnym jakieś 40000 lat temu, wynalazki cywilizacyjne i mordercze zapędy do destrukcji. „Trzeci szympans. Ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem” to bardzo ciekawa kompilacja faktów naukowych, teorii prawdopodobnych i bardzo przemyślanych przekonań autora o szerokim spektrum zjawisk przyrodniczo-historyczno-społecznych. Diamond w opiniowanej książce twórczo wykorzystał własne fascynacje – biologiczne, lingwistyczne i geograficzne. Rozpoczął nią jednocześnie bardzo ważną społecznie dyskusję, na popularnonaukowym poziomie, o człowieku i jego prawach i obowiązkach wobec reszty materii ożywionej.

Książka świadomie wymyka się jednoznacznemu zaklasyfikowaniu, podobnie jak jej bohater - człowiek, który musi być opowiedziany na wielu poziomach, by nie wyszła z tego karykatura. Śledząc losy mikrospołeczności, wielkie cywilizacyjne przełomy, biologiczne uwarunkowania i świadomość ekologiczną sobie współczesnych, Diamond dowodzi ogromnej odpowiedzialności Homo sapiens za przyszłość świata. Zbyt wiele ciekawości i niepohamowania gatunkowego zmaterializowało się w naszą obecną dominację, by ignorancja zatriumfowała. Rozpoczynając opowieść niemal czysto biologicznym językiem, wspartym ewolucyjnym doborem płciowym, poszukuje przyczyn naszego sukcesu. Obnażając słabości, przygotowuje czytelnika na antropologiczną opowieść o bardzo szybkim obecnie wymieraniu gatunków, o podbojach Euroazjatów w Nowym Świecie i niszczycielskim powabie potrzeby posiadania. Choć czasem zachowujemy się jak wirus, który ignorując ograniczoność zasobów namnaża się bez opamiętania, to jednak nie jesteśmy w tym wyjątkowi, wręcz przeciwnie. To, co nas wyróżnia, to łatwość adaptacji do zmian, które inne gatunki zasadniczo ogranicza mechanizm międzygatunkowej równowagi nisz ekologicznych.

Diamond przede wszystkim jest skrupulatnym obserwatorem i zwolennikiem odmitologizowania popularnych sądów, uproszczeń i zbyt łatwych uzasadnień czy usprawiedliwień. Z jednej strony pokazuje wyjątkowość płciowego cyklu życiowego, który dał nam przewagę, z drugiej referuje tego konsekwencje. Mityczny 'szlachetny dzikus', który miał jakoby żyć w zgodzie z naturą przez milenia, a dopiero nowożytny człowiek dopuścił się okropności wobec przyrody, to absolutna nieprawda (str. 462). Nie chodzi tylko o fakty potwierdzające niszczycielską moc eksploatacyjną człowieka trwającą od tysiącleci (Ameryka, Madagaskar, Tasmania, Nowa Zelandia, Wyspa Wielkanocna,...), ale o inne gatunki. One, gdyby tylko miały okazję, zawładnęłyby Ziemią równie chętnie (choć nie wiadomo, czy świadomie) jak my. Nam się udał, bo jakieś 40000 lat temu mózg, mowa i technologiczna wynalazczość przekroczyły jakąś barierę, blokującą inne gatunki do dziś, i wyzwoliła nas z ograniczeń. Każdy następny krok wzmacniał naszą przewagę. Wykorzystując naturalny równoleżnikowy układ Eurazji, relatywną łatwość udomowienia zwierząt i dostępność zbóż, 'holoceńska geopolityka' przyjęła taki, a nie inny historyczny kształt. To, że nie Aborygeni, Malgasze, Indianie czy Maorysi najechali na Europę, potwierdza zbudowana wcześniej dysproporcja. Nie oznacza to jednak, że z czasem nie pojawiłaby się u nich 'ochota inwazyjna' w europejskim kierunku, jeśli mieliby warunki. Niewątpliwie zrobiliby to, samo, co my im. To chyba ważna lekcja z historii naturalnej, sugerująca potrzebę wznoszenia się ponad partykularyzmy. Przywołane dodatkowo liczne przykłady obserwacji pierwotnych społeczności, pozwoliły ostatecznie Diamondowi oszacować szansę cywilizacyjną na pokonanie współczesnych zagrożeń. Nakładając na dobór naturalny antropologię kultury, pozostał umiarkowanym optymistą.

"Trzeci szympans" napisany jest bardzo ciekawie. Układ treści został dobrany tak, by zmusić czytelnika do namysłu i sprowokować do dalszych poszukiwań. Przechodzenie między różnymi perspektywami w rozpatrywaniu złożonych zagadnień nie sprawia Diamondowi żadnych trudności. Pasja badawcza, szerokie horyzonty, doświadczenie praktyczne w obcowaniu z ptakami, pierwotnymi ludami Nowej Gwinei, znajomość ludzkiej fizjologii, opanowanie wielu języków, biogeograficzne uwarunkowania - wszystko to oferuje czytelnikowi autor. Lawirując sprawnie miedzy syntezą i analizą, wciąga go w wielką opowieść o kondycji człowieka i środowisku sprzężonych wzajemnymi interakcjami. Ponieważ książka powstała niemal trzy dekady temu, to trochę uzupełnień stało się koniecznością. W kilku miejscach tłumacz świetnie dopowiedział przypisami tekst. Po epilogu dostaliśmy również dodatek samego Diamonda przygotowany w 2007 do kolejnego wydania angielskiego. Właściwie zdumiewa to, że niewiele należało uzupełnić do pierwotnego wywodu. Na tak skonstruowanym poziomie ogólności, "Trzeci szympans" wciąż posiada atut aktualności. Z własnych lektur mogę jedynie stwierdzi, że kolejni autorzy (*) twórczo rozwinęli myśli biologa ewolucyjnego (a i on sam w następnych pracach popularyzatorskich rozbudował własne pola badawcze).

Zaledwie niewielkie fragmenty uznałbym za słabsze w formie i treści (np. opis pierwotnych języków - str. 236-254). W kilku przypadkach wszedłbym w polemikę z wnioskami, które wysnuł biolog po zbyt wątłych przesłankach (np. analizy zmienności koloru skóry - str. 176-177, zmiana statusu kobiet po zastąpieniu łowców-zbieraczy rolnikami - str. 212, 283, czy teorie rozprzestrzeniania się języków indoeuropejskich - str. 390-400). To jednak szczegół.

Diamond pochylając się z troską nad niefrasobliwością człowieka, którą uzasadnia biologicznie (co nie jest tożsame z usprawiedliwieniem), pozostawia czytelnika z przekonaniem, że wiedzę warto pogłębiać by podejmować lepsze, bo uświadomione, decyzje. Pokazując nasze zwierzęce pochodzenie i wdrukowane instynkty, oferuje odbiorcy piękny i niepokojący, czyli zniuansowany, obraz rzeczywistości.

WYBITNE - 9/10

=======

* Mój subiektywny wybór, to: "Czerwona królowa", M. Ridley, Rebis 2010; "Kim jesteśmy, skąd przyszliśmy", D. Reich, CiS 2019; "Paradoks dobra", R. Wrangham, CiS 2019; "Od zwierząt do bogów", Y.N. Harari, PWN 2014; "Jak udomowiono człowieka", J.C. Scott, PWN 2020

=======

(numeracja wg. wydania: Copernicus Center Press 2019)