Pretendent do tronu recenzja

Powróciłem po latach do drugiej części przygód Czonkina, tego Szwejka drugiej wojny światowej. Rzecz dzieje się w 1941 r. po ataku Niemiec na ZSRR, a sama książka zaczyna się tam, gdzie skończyła poprzednia, 'Życie i niezwykłe przygody żołnierza Iwana Czonkina': aresztowany Czonkin siedzi w więzieniu NKWD; przy okazji, przeczytanie poprzedniej książki jest niezbędne dla zrozumienia drugiej części.

Autor genialnie portretuje rzeczywistość Rosji stalinowskiej, wspaniale oddaje język ówczesnej nowomowy. Niektóre opisy są przerażające, na przykład zebranie partyjne, na którym rozpatruje się sprawę Szewczuka. Widać jak bardzo członkowie partii byli przerażeni i zaszczuci, jak kompletnie pozbawiono ich godności i przyzwoitości, tak upodlił ich system stalinowskiego terroru; myślę zresztą, że to dotyczyło prawie całego narodu. Niektórzy z partyjnych mają jeszcze wyrzuty sumienia, jak prokurator, Paweł Jewpraksein, który nie mogąc znieść napięcia, ucieka w alkohol i dręczenie własnej rodziny.

Mamy też celne i przerażające portrety ludzi, którzy są wytworami systemu stalinowskiego. Na przykład pułkownik NKWD Łużyn, który traktuje przesłuchiwanych jak materiał do obróbki, a nie jak istoty ludzkie, oto wraz z pewnym majorem tłucze podejrzanego, który nie chce się przyznać:
„– Twardy orzech – powiedział w zadumie pułkownik, rozcierając rękę.
– Tak – przyznał major. – Trzeba będzie nad nim popracować.
Nie czuli do tego bezwładnego ciała nienawiści czy innych szczególnych uczuć. Jako specjaliści w swojej pracy po prostu ocenili twardość materiału, z którym przyszło im pracować.”

Oto dziennikarz Borys Jermołkin, dla którego najważniejsze jest, aby słowo Stalin wystąpiło w artykule co najmniej 12 razy, i który sam się zgłasza do organów, gdy w gazecie pojawia się pomyłka. W ogóle ma się wrażenie, że to był dom wariatów, ale wtedy ludzie po prostu wariowali ze strachu. W tym wszystkim jedynie nasz bohater – Iwan Czonkin i jego kobieta – Niura usiłują być normalnymi ludźmi, ale płacą za to wysoką cenę.

Jest w książce więcej postaci, pojawiają się nawet przywódcy sowieccy, Stalin i Beria. Mamy też proces polityczny z czasów stalinowskich, w którym wszyscy odgrywają swoje wyuczone role, przypomina to ponury teatr absurdu, niestety to nie był teatr, bo ludzi tam bestialsko bito i zabijano.

Trzeba też koniecznie powiedzieć o zupełnie niezwykłym humorze książki, pokazuje autor straszne rzeczy na wesoło. Śmiech przez łzy… Moim zdaniem książki Wojnowicza więcej mówią o czasach stalinowskich, niż niejeden opasły traktat historyczny czy socjologiczny. Jednocześnie to nie jest dzieło realistyczne, raczej satyra na stalinowską rzeczywistość, ale jakże celna.

Muszę jednak powiedzieć, że ta książka nie trzyma poziomu pierwszego tomu, trochę tam dłużyzn się pojawia, za dużo jest wątków, za dużo bohaterów.