Fizyka smutku recenzja

Urodziłem się pod koniec sierpnia 1913 roku jako istota ludzka płci męskiej.

Dawno już nie czytałem książki, która byłaby tak różnorodna, tak erudycyjna, osobista i zaangażowana w to, co się działo i dzieje obecnie na świecie. Jest to zarazem powieść i rodzaj eseju, swego rodzaju pamiętnik (powieściopisarz zawsze z zasady pisze o sobie, swoich wyobrażeniach i światach, nawet jeśli korzysta z cudzych wątków) i zbiór zebranych historii, wydarzeń godnych upamiętnienia. Powieść - collage gatunkowy. "Czyste gatunki niezbyt mnie interesują. Powieść to nie Aryjczyk" (s.160) - słowami Gaustyna (od włoskiego rewolucjonisty i patrioty Garibaldiego oraz ojca kościoła i etyka św. Augustyna) - przyjaciela czy też porte parole narratora z jednego z wielu mott* poprzedzających powieść autor zapowiada swoją metodę. Powieściowy Gaustyn potrafi przenieść się fizycznie w inne czasy - opanował czas, a narrator czyni to poprzez empatię, wczuwanie się w w postaci zaludniające jego tekst. Powieść Gospodinowa jest intertekstualna, lecz w odróżnieniu od mętnych postmodernistów, uprawiających sztukę mieszania wątków dla sztuki, on zna cel i kieruje się imperatywem etycznym. Zwraca się nieraz wprost do czytelników, robiąc dygresje (Boczne korytarze opowiadanej historii) i zatrzymania (Miejsca do przystanięcia) - by nie zgubili się w labiryncie snutej opowieści. W dodatku jako człowiek, który zakosztował "dobrodziejstw" socjalizmu, jest zaszczepiony przeciwko wszelkiego rodzaju entuzjazmom zmieniania świata przez rewolucje, co (naiwnie i małodusznie, moim zdaniem) wyrzuca mu wrecenzjikolejnej jego książki Dariusz Sośnicki. Najwyraźniej ma Gospodinowi za złe, że ten zna Zbigniewa Herberta, i że bliższa mu jest raczej jego postawa, gdyż kieruje swój sceptyczny wzrok na przeszłość, miast wykazywać się optymistyczną wiarą w nadchodzącą świetlaną przyszłość, którą wszelkie rewolucje - od setek lat nadaremnie - obiecują. On raczej czeka na koniec świata, wiedząc jednak, że "koniec świata to nie koniec. Po nim musi coś ocaleć, aby mogło się zacząć od nowa". I po to trzeba gromadzić pamięć o przeszłości.

Narracja w dziewięciu częściach (pomiędzy nimi mniejsze rozdziały) kilkakroć zmienia punkt ciężkości opowieści. Jest kilka wątków. Jeden polega na odkrywczym tropieniu - w życiu rodzinnym i w kulturze - wciąż żywego dla autora wątku mitu Minotaura, który w jego interpretacji spełnia podwójną rolę: z jednej strony jest symbolem wszystkich opuszczonych i odrzuconych przez społeczność lub rodzinę ludzi, z drugiej zaś tym, co zwierzęce w ludzkim świecie, ale zwierzęce w sensie franciszkańskim - "braci naszych mniejszych", a nie w przeciwstawieniu temu, co ludzkie. Chodzi o współodczuwanie z każdą żywą, odczuwającą istotą, która jest człowiekowi etycznie równoważna, a nie ideologiczne przyznawanie jej obywatelstwa, by przejąć głos w imieniu nowego, niemego proletariatu. Tropienie to wypada przekonująco i przejmująco - autor wynajduje liczne przykłady "minotaurów" i "labiryntów" w dziejach i we współczesności. Ożywia ten mit, unaocznia go, sprawia, że staje się aktualny dla nas i nośny podobnie, jak potrafił to zrobić Grzegorz Jarzyna, realizując w Wiedniu "Medeę" Eurypidesa, gdy jego inscenizacja uobecniła - przeniosła poprzez 2500 lat - wydawałoby się dawno zdezaktualizowany dramat, nadając mu całkowicie tę samą treść w dzisiejszych realiach. To jest sztuka, która udaje się naprawdę nielicznym.

Kolejny wątek, to historia własnego dorastania i zapamiętywania napotkanych postaci i sytuacji - od nieistotnych wydarzeń, klęsk rozmaitych pomysłów (kino dla biednych, rewia prezerwatyw, sejf na osobiste historie, projekcja na niebie, ogród powieści, minutowa architektura - "rzeźba lotu muchy" - ten koncept w zasadzie został już w sztuce zrealizowany). Utrwalanie tego, co ulotne, bo żywe - więc piękne. Wszystko to to element budowania przez narratora "schronu przeciwczasowego", czy też "kapsuły czasu", w której należy zgromadzić pamięć o tym, czego historia nie chce pamiętać, by dzięki temu oprzeć się jej powtarzaniu się. Dopóki pamiętasz, trzymasz przeszłość z boku. To jakbyś nocą rozpalił ognisko pośrodku lasu. Wokół przyczaiły się demony i wilki, bestie przeszłości zacieśniają krąg, ale jeszcze nie mają śmiałości się zbliżyć. Alegoria jest prosta. Dopóki płonie ogień pamięci, masz władzę. Gdy tylko zacznie dogasać, wycie stanie się głośniejsze i bestie podejdą bliżej. Wataha przeszłości. Im mniej pamięci, tym więcej przeszłości. To właśnie zadanie "strażników pamięci" - literatury, bo historia zbyt często pisana jest na polityczne zamówienie. Chodzi o historie z dzieciństwa, o lokalnych jurodiwych i szaleńców - to taka Historia powszechna tego, co się nie zdarzyło... Kapsułą czasu może być wiele rzeczy: od zamierzonych, pozostawianych w wieżach kościołów czy w fundamentach artefaktów czy rakiję zakopaną w dzień narodzin wnuka, przez przypadkowo powstałe, jak ruiny miasta (Pompeje), zakonserwowane w piśmie (heksametr, język, literatura) czy technologiczne (np. facebook, ale uwaga: im wyższa technologia, tym bardziej nieodwracalne straty). Podwątkiem zapamiętywania i budowania "nieistniejącej historii" są historie kupowane za pieniądze przez narratora od ludzi - ich historie. Zapamiętałem rozmowę z kobietą-surogatką, która rodziła ludziom dzieci za pieniądze i nie miała z tym żadnego problemu, póki nie opowiedziała (za pieniądze) swej historii. Bez historii to wszystko pozostawało jedynie interesem - stwierdza pisarz.

Powieść rozpoczyna się od narodzin - narodzin wielu postaci, bohaterów tejże książki (w tym samego narratora i jego dziadka) , włączywszy zwierzęta i rośliny. Wszystkie mówią w pierwszej osobie, bo autor powieści potrafi się wczuć w wiele postaci. Mówi w ich imieniu. To także wynik wyjątkowej zdolności bohatera - narratora, wyposażonego w szczególny dar empatii, jaki pozwala mu wejść w myśli napotykanych ludzi i zwierząt, śledząc ich myśli, historię życia i odczuwając ich zmysłami. Najpierw najbliższa ciału koszula - historia rodzinna, historia dziadka, który został zapomniany w młynie przez matkę. Rozpacz trzyletniego dziecka przemienia się w rozpacz Minotaura opuszczonego przez Pazyfae i zamkniętego w labiryncie, a jego rozpaczliwy płacz - w ryk byka na arenie: Mamuuu...

Jeszcze inny, powieściowy wątek, to opowieść Szeherezady - zazwyczaj historia opowiadana jest przez tego, kto zajmuje słabszą pozycję. I może w ramach tego wątku toczy się opowieść autora o swoich miejscach zamieszkania: najpierw miasto T. i Bułgaria - "najsmutniejsze miejsce na świecie" wg amerykańskiej gazety - z jej obudowanymi szkłem balkonami blokowisk - "witrynami mizerii", potem Berlin-Schöneberg. A następnie długi spis miejsc i hoteli, które pisarz odwiedzał uciekając od melancholii swego mieszkania na rozmaite seminaria i pobyty literackie. W tym Wrocław z "płonącą jeżyną" (czyżby dzikie wino na Muzeum Narodowym?) i numerem telefonu do Agnieszki w hotelowej Biblii (Europeum? JPII?) przy "Błogosławieni, którzy się smucą...". Ładnie zapamiętane miasto.
I wreszcie punkt dojścia w trakcie tych peregrynacji, osobista epifania dotycząca czasu: Zdałem sobie sprawę, po raz pierwszy z taką jasnością (jasnością styczniowego powietrza), że to, co zostaje, to nie wyjątkowe chwile, nie wydarzenia, lecz właśnie nicniedzianie się. Czas pozbawiony pretensji, by być wyjątkowym. Wspomnienie popołudni, w których nic się nie zdarzyło. Nic, poza życiem, w całej jego pełni. Delikatny zapach dymu drzewnego, krople, uczucie samotności, cisza, skrzypienie śniegu pod nogami, lekka trwoga zmierzchu, powolnego i niezmiennego. (s.282-3)

* Są tu: Pessoa (vide: tytuł recenzji), Borges, Flaubert, T.S.Eliot, Hemingway i św. Augustyn

Korekta: Człowiek powinien na pewien czas zamilknąć i w pauzie, jaka się otworzy, usłyszeć głos innego opowiadacza, ryby, konika morskiego, łasicy albo bambusa...?! Bambusu!!! Niezależnie od chęci nadania cech osobowych roślinie odmiana jest jedna! Kogo (widzę)? - "bambusa" w bierniku oznacza tylko negatywne, złośliwe określenie tym mianem mieszkańca Czarnego Lądu.
Notatki>>
ambrazura, leczenie wrzodów żołądka przez połykanie ślimaków; Mario Puzo - Ojciec chrzestny "mityczna s. 28"; banica, giuwecz, czuszkopek - do pieczenia papryki, boza - napój; ruchy Browna; uzdrowisko Banite; 681 r. początek bułgarskiej historii?; marica - maszyna do pisania?; bułgarskie święta: 19.02 - Lewskiego, 2.06 - Botewa, 9.09 - wcześniejsze święto - socjalistyczne?; napój Ałtaj, płyn do naczyń Wero, kasetofon, zasadowa ślina u roślinożerców?, roślina - wronie oko; zastosowanie bawolego łajna - oblepianie chaty lub ula, lek na ucho; "wielka tragedia i serial turecki"; cerkiew Świętych Siedmioczislenników, Borisowa Gradina, Car Oswobodziciel, cmentarz św. Mateusza na Schönebergu (obok mieszkania autora na Kreuzbergu); pisarze w Berlinie: Geo Milew (1918), Auden (1928), T.S.Eliot (po 1 książce) rosyjscy emigranci (Charlottenburg), Angelika Schrobsdorff, Arvo Pärt (Für Alina); hotel Élite z XV w. w Pradze na ul. Ostrovní 32; hotel Vesan w Rouen, zadania Tezeusza: olbrzym Kerkion, świnia w Krommyon, rozbójnik Sinis, Perifetes.
Sztuka: Raymond Haims - plakaty, Arman, Daniel Spoerri, Christo - opakowywanie jako zapowiedź totalnej wyprowadzki, opuszczenia domu, apokalipsy; Terborch: Banquet Villageous.
Literatura: Owidiusz - Heroidy, Metamorfozy; Hezjod - Prace i dnie; Plutarch - O jedzeniu mięsa (Kronos 2016, nr 4 (39), Moralia); Gospodinow: Ding, Kunst, Kant und Zeitgenossen, Wieser Verlag 2005; Pejo Jaworow - bułgarski symbolista; Salinger (bohater Holden Coulfield) - Buszujący w zbożu; T.S.Eliot - The Love Song, Sei Shonagon - Zapiski; Flaubert - Kuszenie św. Antoniego, Bouvard i Pécuchet; Maupassant - Uwodziciel.