Struktury codzienności. Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVII wiek

TWÓRCA I DZIEŁO (Jacek Kochanowicz) Od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 ROZDZIAŁ I CIĘŻAR ŚWIATA Ludność świata: liczby, do których trzeba dojść . . . . . . . . . . . . 36 Przypływy i odpływy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Mało liczb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Jak liczyć? 41 Równość Chin i Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Ludność świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Dyskusyjne liczby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Stulecia względem siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Niewystarczające dawne wyjaśnienia . . . . . . . . . . . . . . . 49 Rytmy klimatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Skala odniesienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Miasta, wojska, floty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Francja przedwcześnie przeludniona . . . . . . . . . . . . . . . 55 Gęstość zaludnienia a poziom cywilizacji . . . . . . . . . . . . . 57 Co jeszcze sugeruje mapa Gordona W. Hewesa . . . . . . . . . . . 62 Księga ludzi i dzikich zwierząt . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Z wiekiem XVII kończy się ancien régime biologiczny . . . . . . . . . . 69 Równowaga zawsze bierze górę . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Głód 71 Epidemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Dżuma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Cykliczna historia chorób . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 1400–1800: długotrwały ancien régime biologiczny 83 Liczni przeciw słabym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Przeciw barbarzyńcom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Zniknięcie wielkich ludów koczowniczych przed XVII wiekiem 87 Podbój przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Kiedy kultury stawiają opór . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Cywilizacja przeciw cywilizacjom . . . . . . . . . . . . . . . 95 6 Spis rzeczy ROZDZIAŁ II CHLEB POWSZEDNI Pszenica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Pszenica i mniej ważne zboża 98 Pszenica i zmianowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Niskie plony, kompensacje i klęski . . . . . . . . . . . . . . . 107 Wzrost plonów i zasiewy zbożowe . . . . . . . . . . . . . . . 108 Lokalny i międzynarodowy handel zbożem . . . . . . . . . . . . . 110 Zboże i kalorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Cena zboża i poziom życia 118 Chleb bogatych, chleb i kasza biednych . . . . . . . . . . . . . . 120 Kupować chleb czy piec go samemu? . . . . . . . . . . . . . . 122 Pszenica jest królem 124 Ryż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Ryż uprawiany na sucho i ryż z ryżowisk . . . . . . . . . . . . . 126 Cud pól ryżowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Doniosłość ryżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Kukurydza 135 Początki wreszcie nie budzą wątpliwości . . . . . . . . . . . . . 135 Kukurydza i cywilizacje amerykańskie 136 Rewolucje żywnościowe w XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . 139 Kukurydza poza Ameryką . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Jeszcze ważniejsze są ziemniaki . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Kłopoty z jedzeniem cudzego chleba . . . . . . . . . . . . . . . 144 A reszta świata? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Ludzie z motyką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 A ludy pierwotne? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 ROZDZIAŁ III WIKT CODZIENNY I LUKSUSOWY: JADŁO I NAPOJE Stół: luksus i konsumpcja masowa . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Luksus stosunkowo późny 157 Mięsożerna Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Po roku 1550 racja mięsna maleje . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Uprzywilejowana Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Jedzenie za dobre, czyli ekstrawagancje stołu 168 Nakrywanie do stołu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Dobre maniery przy stole ustalają się powoli . . . . . . . . . . . . 171 Przy stole Chrystusa 172 Codzienny wikt: sól . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Codzienny wikt: nabiał, tłuszcze, jaja . . . . . . . . . . . . . . . 173 Codzienny wikt: „owoce morza” 176 Połowy dorsza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Po roku 1650 pieprz wychodzi z mody . . . . . . . . . . . . . . 181 Cukier podbija świat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Napoje i używki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Woda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Spis rzeczy 7 Wino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Piwo 194 Cydr 197 Późna kariera alkoholu w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Alkoholizm poza Europą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Czekolada, herbata i kawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Środki stymulujące: sława tytoniu . . . . . . . . . . . . . . . . 212 ROZDZIAŁ IV ZBYTEK I CODZIENNOŚĆ: MIESZKANIE, UBIÓR I MODA Domy na świecie 216 Kosztowne materiały budowlane: kamień i cegła . . . . . . . . . . . . 217 Inne materiały budowlane: drewno, ziemia, tkaniny 220 Budownictwo wiejskie w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Domy i mieszkania miejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Wieś zurbanizowana 227 Wnętrza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Biedota żyje bez sprzętów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Cywilizacje tradycyjne, czyli wnętrza, które się nie zmieniają . . . . . . . 230 Dwojakie umeblowanie w Chinach . . . . . . . . . . . . . . . 232 W Czarnej Afryce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Zachód i różnorodność jego mebli . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Podłogi, ściany, sufity, drzwi i okna . . . . . . . . . . . . . . . 236 Kominek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Piecyki i piece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Od meblarskiego rzemiosła do próżności nabywców . . . . . . . . . . 242 Liczy się tylko całość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Luksus i komfort 247 Stroje i moda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Gdyby społeczeństwa nie były mobilne 249 Gdyby wszyscy byli biedni... . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Europa, czyli szaleństwo mody . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Czy moda jest płocha? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Dwa słowa na temat geografii tkanin . . . . . . . . . . . . . . . 258 Moda w szerokim sensie słowa i jej oscylacje o długim trwaniu . . . . . . 260 Co z tego wynika 264 ROZDZIAŁ V ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ TECHNIK: ŹRÓDŁA ENERGII I METALURGIA Problem zasadniczy: źródła energii . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Człowiek jako silnik 268 Zwierzęta robocze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Silniki wodne i wiatraki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Żagiel we flotach europejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Drewno, powszednie źródło energii . . . . . . . . . . . . . . . 286 Węgiel kamienny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 8 Spis rzeczy Żelazo: ubogi krewny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 Na początku, poza Chinami, metalurgia prymitywna . . . . . . . . . . 296 Postępy od XI do XV wieku w Styrii i w Delfinacie 298 Wczesne skupiska przemysłowe . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Kilka liczb 301 Inne metale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 ROZDZIAŁ VI REWOLUCJE I ZAPÓŹNIENIE TECHNICZNE Trzy wielkie innowacje techniczne . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Pochodzenie prochu strzelniczego . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Artyleria ruchoma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Artyleria okrętowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Arkebuzy, muszkiety, fuzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Produkcja i budżet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Artyleria w skali światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Od papieru do druku 312 Wynalazek ruchomej czcionki . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Druk a historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Osiągnięcie Zachodu: żegluga dalekomorska . . . . . . . . . . . . 316 Floty Starego Świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Światowe drogi wodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 Prosty problem Atlantyku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Powolność środków transportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Stałość szlaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Co się działo na drogach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 Żegluga śródlądowa 329 Archaiczność środków transportu: niezmienność i powolność . . . . . . . 330 W Europie 331 Żółwie tempo, niska efektywność . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Przewoźnicy i transport 333 Transport jako ograniczenie gospodarki . . . . . . . . . . . . . . 337 Wzloty i upadki historii techniki . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Technika i rolnictwo 338 Technika sama w sobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 ROZDZIAŁ VII PIENIĄDZ Gospodarki i pieniądze niedoskonałe . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Pieniądze prymitywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Handel wymienny w gospodarkach pieniężnych . . . . . . . . . . . 350 Poza Europą: narodziny gospodarek pieniężnych i pieniądza metalowego 352 W Japonii i w imperium tureckim . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Indie 354 Chiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356 Niektóre reguły gry pieniężnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 Spis rzeczy 9 Rywalizacja między kruszcami . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Ucieczka pieniądza, oszczędzanie, tezauryzacja . . . . . . . . . . . 364 Pieniądz obrachunkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Zasoby kruszców i tempo obiegu pieniądza . . . . . . . . . . . . . 368 Poza gospodarką rynkową . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Pieniądz papierowy i narzędzia kredytu . . . . . . . . . . . . . . . 371 Stare praktyki 372 Pieniądze i kredyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 Lekcja Schumpetera: wszystko jest pieniądzem, wszystko jest kredytem . . . 376 Pieniądz i kredyt stanowią język . . . . . . . . . . . . . . . . . .377 ROZDZIAŁ VIII MIASTA Miasto jako takie 379 Miasta najmniejsze i największe . . . . . . . . . . . . . . . . 380 Wciąż nieokreślony podział pracy . . . . . . . . . . . . . . . . 383 Miasto i przybysze, zwłaszcza biedacy . . . . . . . . . . . . . . 387 Patriotyzm lokalny miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 Na Zachodzie: miasta, artyleria i pojazdy . . . . . . . . . . . . . 394 Geografia miast i ich powiązania 395 Hierarchie miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 Miasta i cywilizacje: przypadek islamu 401 Oryginalność miast Zachodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 Wolne światy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 Nowoczesność miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Czy formy miejskie Zachodu przyjęły jakiś model? . . . . . . . . . . 407 Rozmaite drogi ewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 Wielkie miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Odpowiedzialność ponoszą państwa 415 Do czego służą? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417 Światy w nierównowadze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417 Neapol od pałacu królewskiego do Mercato . . . . . . . . . . . . . 419 Petersburg w roku 1790 421 Podróż przedostatnia: Pekin . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 Londyn od Elżbiety do Jerzego III . . . . . . . . . . . . . . . . 432 Urbanizacja, zapowiedź nowego człowieka . . . . . . . . . . . . . 438 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 Spis map i wykresów w tekście . . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491 Indeks nazw geograficznych i etnicznych . . . . . . . . . . . . . . 507