Edukacja jako relacja

W czasie pandemii COVID-19 życie publiczne niejako zamarło lub przeniosło się w sferę prywatnej przestrzeni (praca, nauka, kult religijny), a bezpośredni kontakt z drugim człowiekiem stał się śmiertelnym zagrożeniem. W świadomości wielu osób pojawiła się niepewność, głównie dotycząca przyszłości. Jaka ona będzie? Co się zmieni w naszych relacjach? Jak będziemy przygotowywać młodych ludzi do funkcjonowania w świecie zupełnie nieprzewidywalnym? Jak nauczymy się funkcjonować w stanie realnego zagrożenia? Niepokój związany był z prawie każdą sferą życia, w tym z tworzeniem nowej jakości kontaktów międzyludzkich. Czy wciąż będą funkcjonować głównie w świecie wirtualnym? Czy spotkaniom będzie stale towarzyszył dystans fizyczny? Jak będziemy się komunikować i czego będziemy musieli się nauczyć? Tych pytań było o wiele więcej i można je tworzyć w zależności od badanej dziedziny życia.

W niniejszej publikacji przedmiotem rozważań jest edukacja jako rzeczywistość, która wymaga ciągłej analizy i oceny. W literaturze pedagogicznej jest wiele rozważań teoretycznych i badań empirycznych stanowiących diagnozę owego zagadnienia. Dlaczego jest to tak nurtujący temat? Ponieważ jest to zjawisko dynamiczne, zmieniające się zarówno pod wpływem czynników makrospołecznych, jak i indywidualnych, osobowościowych. Ponadto jest to obiekt nieustannych zmian, korekt i ulepszeń. W związku z tym przygotowana monografia ma na celu prezentację głosów specjalistów (praktyków i teoretyków) na temat tworzenia edukacji rozumianej za Zbigniewem Kwiecińskim jako ogół działań, procesów i warunków sprzyjających właściwemu i optymalnemu rozwojowi człowieka, dającemu mu „[…] lepsze rozumienie siebie i relacji ze światem, skuteczniejszą kontrolę własnych zachowań i większe sprawstwo wobec procesów zewnętrznych”. Ufam, że zebrane w książce teksty pozwolą odpowiedzieć na pytanie, na ile powyżej ukazany obraz jest możliwy w polskiej szkole, która reaguje na działania ustawodawców, postulaty rodziców oraz dążenia uczniów, a obecnie jest odbiciem różnych wyzwań w obliczu pandemii COVID-19 i wojny w Ukrainie. To właśnie szkoła powinna być nieustannym przedmiotem namysłu w zmieniającej się rzeczywistości społeczno-kulturowej. Pytania o jej kształt, specyfikę i wymiar są wciąż aktualne i uzasadnione. Obecnie szkoła przestaje być jedynym miejscem tworzenia wiedzy. Nauczyciel nie jest już autorytetem w dziedzinie przekazu informacji, a rodzice coraz chętniej decydują się na naukę dzieci w tak zwanym nauczaniu domowym. Pojawiają się zatem następujące pytania: Czy w związku z tym szkoła traci swoją pozycję i znaczenie? Jak należy ją zmieniać, aby coraz lepiej współgrała z tym, co ją otacza? Jak kształtować jej charakter, aby nie była sztucznym tworem oderwanym od rzeczywistości, lepiej przekazywała wiedzę i uczyła sposobów jej efektywnego poznawania?

W pierwszej części Marek Kaczmarzyk pokazuje złożoność relacyjnego wymiaru edukacji i uzasadnia jej istnienie w wymiarze biologicznym i kulturowym, zaś w społecznym, dialogicznym i rozwojowym – Agnieszka Guzik. Ilustracją bogactwa relacyjnego spojrzenia są dwa artykuły – Karoliny Kwak i Patrycji Huget. W pierwszym, w odniesieniu do malarstwa baroku, zanalizowano trójkąt napięć między uczniem, nauczycielem i rodzicem, w drugim zaprezentowano badawcze ujęcie wypowiedzi studentów polonistyki – przyszłych nauczycieli na temat ich możliwości tworzenia więzi z uczniami.

W drugiej części budowanie relacyjnego kontekstu edukacji jest potraktowane szeroko, makrospołecznie, systemowo. Historyczną refleksję na temat przemian w edukacji i potrzeby właściwych reform w polskiej szkole podjął Bogusław Śliwerski. Empirycznej analizy relacji między dorosłymi (rodzicami, nauczycielami, kadrą zarządzającą) w placówkach montessoriańskich dokonał Jarosław Jendza. Dwa ciekawe przykłady miejsc, w których tworzy się klimat relacji edukacyjnej, opisały Agnieszka Handzel i Małgorzata Sojka-Choptiany.

W trzeciej części relacyjny wymiar edukacji jest omówiony z punktu widzenia problemu zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Jacek Pyżalski nacisk położył na tworzenie w szkole klimatu, w którym ważne są relacje rówieśnicze. Marta Shaw odnosi się do dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego i rozwoju dziecka jako metafory przeobrażenia gąsienicy w motyla. Aby tak się stało, potrzebny jest kokon, czyli „relacja z mądrym dorosłym”. W kolejnym artykule Krzysztof Gerc i Marta Furman piszą na temat inkluzji i stwarzania odpowiednich warunków do zaspokajania potrzeb dziecka z niepełnosprawnością.

Część czwarta książki jest zbiorem nauczycielskich refleksji. Agnieszka Górecka, Kamil Cyganik, Monika Pawluczuk-Solarz, Michał Szczepanik, Dawid Puchalski i Paulina Żyrkowska przedstawiają swoje różne doświadczenia i pomysły na tworzenie relacji w edukacji. Zaprezentowane przez tych autorów przykłady dobrych praktyk mogą być inspiracją dla wszystkich, którzy poszukują ciekawych rozwiązań, oraz umocnieniem dla tych, którzy dążą do wprowadzenia jakościowych zmian w polskiej szkole.