Fryderyk Franciszek Chopin

Chopin Fryderyk (Franciszek), ur. 1 III (22 II?) 1810, Żelazowa Wola, zm. 17 X 1849, Paryż,

najwybitniejszy kompozytor polski, słynny pianista, współtwórca europejskiego romantyzmu.

„Cały urok utworów Chopina skupia się w partii fortepianowej; orkiestra jego koncertów nie jest niczym więcej jak zimnym i prawie bezużytecznym akompaniamentem”

H. Berlioz

Kalendarium

1 III 1810 urodził się w Żelazowej Woli

1826–1829 studiował kompozycję w Szkole Głównej Muzyki, u Józefa Elsnera

1829–1830 skomponował koncerty e-moll i f-moll na fortepian i orkiestrę

2 XI 1830 wyjechał z kraju (pierwotnie w celach artystycznych)

1831 osiadł na stałe w Paryżu

1838–1847 był związany z George Sand

17 X 1849 zmarł w Paryżu

Urodził się 1 III (22 II?) 1810 w Żelazowej Woli. Był synem Justyny z Krzyżanowskich i Mikołaja, spolonizowanego Francuza z Lotaryngii, wychowywał się w środowisku warszawskiej inteligencji i atmosferze muzykowania domowego; od 6. roku życia uczył się gry na fortepianie (u W. Żywnego), od 7. — komponował (polonezy); został uznany za cudowne dziecko. W 1823–26 uczęszczał do Liceum Warszawskiego, 1826–29 studiował kompozycję w Szkole Głównej Muzyki (u J. Elsnera) i jednocześnie brał żywy udział w życiu artystycznym Warszawy — koncertował w salonach arystokracji i publicznie (1830). Podczas letnich wakacji, spędzanych w Szafarni i okolicach, w Sannikach, Strzyżowie, Antoninie, Poturzynie, poznawał z bliska folklor polski, stykał się z folklorem ukraińskim i żydowskim. W trakcie wyjazdów poza granice Królestwa Polskiego (1826 do Dusznik, 1828 do Berlina, 1829 do Wiednia, Pragi i Drezna) poznał m.in.: Kalisz, Wrocław, Toruń, Gdańsk, Poznań i Kraków.

Na emigracji

Opuszczając 2 XI 1830 kraj w celach artystycznych (w rezultacie — na zawsze), Chopin był w pełni ukształtowanym i świadomym twórcą narodowym. Artysta przeżył silnie wybuch powstania listopadowego 1830–31, będąc wtedy w Wiedniu; wiadomość o upadku powstania zastała go w Stuttgarcie, w czasie przejazdu do Paryża, w którym od IX 1831 osiadł na stałe, przyjąwszy status emigranta. Zyskał uznanie jako wybitny pianista i zadziwiający oryginalnością kompozytor związany z ruchem romantycznym (H. Berlioz, F. Liszt, H. Heine), choć wyraźnie odrębny. Coroczne podróże letnie (1834 do Akwizgranu, Düsseldorfu, Koblencji, Kolonii; 1835 do Karlsbadu, Drezna, Lipska, Heidelbergu; 1836 do Marienbadu, Drezna, Lipska, Kassel, Frankfurtu; 1837 do Londynu) sprzyjały nawiązywaniu nowych kontaktów, m.in. z F. Mendelssohnem-Bartholdym, R. Schumannem. W 1835–40 nastąpiło szczególne zbliżenie z polskim środowiskiem emigracyjnym (A. Mickiewicz, B. Zaleski, S. Witwicki, J. Ursyn Niemcewicz, Czartoryscy); Chopin uczestniczył w spotkaniach patriotycznych, improwizował pieśni do tekstów powstańczych. Po nieudanej próbie założenia rodziny (1836–37 narzeczeństwo z M. Wodzińską) związał się z G. Sand — po odbytej wspólnie romantycznej wyprawie na Majorkę (1838–39); w kręgu francuskich przyjaciół pisarki przebywał aż do zerwania (1846–47); w jej posiadłości w Nohant powstały najwybitniejsze dzieła Chopina. Lata 1847–49 spędził w Paryżu, ciesząc się niezwykłą sławą. W 1848 odbył jeszcze tournée koncertowe po Anglii i Szkocji (Londyn, Manchester, Glasgow, Edynburg). Niszczony chorobą płuc i nostalgią, z trudem próbując komponować, spędził ostatnie miesiące wraz z najbliższą rodziną i przyjaciółmi (relacje E. Delacroix i C.K. Norwida). Zmarł 17 X 1849 w Paryżu.

Chopin — romantyk

Twórczość Chopina stała się kwintesencją muzyki romantycznej, a zarazem fortepianowej; przez słuchaczy uznana za „wcielenie romantyzmu”, wykonawcy widzą w niej „najbardziej pianistyczną fakturę wszystkich czasów”. Wśród 237 utworów Chopina, aż 207 stanowi kompozycje wyłącznie fortepianowe (solowe); w 30 pozostałych partia fortepianu odgrywa istotną rolę: podstawową w utworach koncertujących, doniosłą — w kameralnych, towarzyszącą — w pieśniach. Proces twórczy u Chopina przebiegał w 2 fazach: improwizacyjno-spontanicznej (pierwszy rzut utworu) i refleksyjnej (kształt ostateczny). Tylko te utwory, które przeszły przez obie fazy, przeznaczał Chopin do wydania (166 zgrupowanych w 65 opusach); pozostałe (71) funkcjonowały w obiegu towarzyskim (wydane później przez J. Fontanę i in.). Chopin wypowiadał się poprzez zastane gatunki klasyczne oraz tworzył nowe; pewne ich rodzaje (mazurki, polonezy, nokturny, ballady) wiązano szczególnie silnie z wyobrażeniem chopinowskiego stylu.

Twórczość Chopina obejmuje: 1) utwory taneczne (ogółem 101), od miniatur na wpół użytkowych po koncertowe poematy taneczne: polonezy (7 opusowanych + 9 bez opusu), które ze względu na akcenty heroiczne odgrywały nierzadko rolę symboliczną (zwłaszcza Polonez A-dur oraz 3 ostatnie: As-dur, fis-moll i Polonez-Fantazja); mazurki (43 + 14), komponowane przez całe życie jako rodzaj dziennika intymnego, będące swoistą syntezą mazura, kujawiaka i oberka; walce (8 + 11), wyrażające przesublimowaną atmosferę warszawskich i paryskich salonów; 2) klasyczne formy wirtuozowskie (8), pisane we wczesnych latach, zgodne z konwencjami epoki: ronda (3 + 1), łączące styl brillant z folklorem, i wariacje (1 + 3), rezultat improwizowania na tematy popularnych pieśni i arii; 3) romantyczne miniatury liryczne (87): etiudy (24 + 3), które łącząc cele techniczne z wyzwoleniem brzmienia i pogłębieniem ekspresji, zapoczątkowały nową epokę w dziejach pianistyki; preludia (25), szczyt romantycznej poetyckości, wyrażony w 24 uporządkowanych tonalnie kompozycjach, stanowiących przykład lapidarnej formy i ekspresji; impromptus (3 + 1), nowa, zeufonizowana postać wczesnoromantycznego gatunku; nokturny (18 + 1), przykład lirycznie pogłębionej nastrojowości; ponadto pokrewne im Berceuse i Barkarola; 4) wielkie formy romantyczne (12), arcydzieła pianistyczne, komponowane wyłącznie w latach tzw. wielkiej syntezy romantycznej: ballady (4), będące przeniesieniem na fortepian idei ballady wokalnej; scherza (4) o ekspresji fantastyczno-ludycznej; Fantazja, rodzaj pianistycznego rapsodu zainspirowanego pieśnią narodową; sonaty (3), z których 2 dojrzałe (b-moll i h-moll) klasyczną formę wypełniają romantyczną idiomatyką balladową, nokturnową i scherzową; 5) utwory na fortepian i orkiestrę (6), komponowane jedynie 1827–31: koncerty (2), najwyższa romantyczna konkretyzacja gatunku, w której styl brillant został przezwyciężony i zyskał rysy indywidualne; utwory koncertujące (4), przeznaczone dla popisu pianisty, utrzymane w modnych formach wariacji, fantazji, ronda i poloneza z orkiestrą; 6) utwory kameralne (3 + 1), na fortepian i instrumenty smyczkowe; 7) pieśni (19), nie wydane za życia (i nie wszystkie ukończone), pisane do słów polskich poetów romantycznych (S. Witwicki, B. Zaleski, A. Mickiewicz, Z. Krasiński, L. Osiński, W. Pol), przeznaczone głównie dla celów towarzyskich, stanowią syntezę pieśni ludowej, powszechnej i artystycznej.

Warsztat kompozytorski

Warsztat kompozytorski Chopina charakteryzuje się wieloma właściwościami specyficznymi. Tonalność, obracająca się w poszerzanej i przekraczanej niekiedy sferze dur-moll, dla celów charakterystycznych łączy myślenie tonalne z modalnym, np. lidyzmy, frygizmy i eolizmy (skala muzyczna) w mazurkach, pieśniach i rondach. Melodyka, nadzwyczaj śpiewna, płynna i utaneczniona, głęboko emocjonalna i poetyczna; w sposób niepowtarzalny stosuje Chopin ornamentację kantyleny (nokturny, koncerty), a figuracji nadaje cechy melodyczne (etiudy, preludia). Harmonika, w miarę upływu lat coraz bardziej wyrafinowany środek wyrazu, zawsze śmiała (specyficzne współbrzmienia dysonansowe) i odrębna (tzw. akord chopinowski), czerpie impulsy również z takich zjawisk muzyki ludowej, jak burdony (burdon), bitonalność (politonalność) i z klawiatury (wtórne zjawiska harmoniczne). Charakterystyczność metrorytmiki Chopina polega na wprowadzaniu wywiedzionych z folkloru idiomów choreicznych (schematów rytmicznych charakterystycznych dla poszczególnych tańców) oraz specyficznego toku dumowo-narracyjnego (ballady, nokturny), na stosowaniu wysokiej zmienności zagęszczania zdarzeń w czasie, na polirytmii i tempie rubato. Doniosłą rolę odgrywają u Chopina tzw. elementy wtórne (agogika, dynamika, artykulacja i frazowanie, kolorystyka), służące zwiększaniu siły wyrazu i pogłębianiu muzycznego sensu (scherza, sonaty). Faktura zdumiewa rozmaitością, mimo oszczędności użytych środków; będąc fakturą wybitnie pianistyczną, stanowi zarazem najczęściej konkretyzację myślenia wokalnego („belcanto fortepianu”). Forma, oparta na zasadzie klasycznej okresowości, uwalnia się od układów gotowych, a stosowanie form o ustalonym schemacie ustępuje miejsca wyzwolonym zasadom kształtowania (wielkie formy swobodne). Ekspresja występuje w roli konstytutywnej, jako istotny składnik kompozycji; jej intensywność i bogactwo, prawdziwość, czystość (asemantyczność) i podmiotowość sprawiają, że rezultatem obcowania z dziełem staje się przeżycie.

Ewolucja stylu

Muzyka Chopina bywa przyjmowana jako wyraz uczuć przeciwstawnych, jako refleksja nad samotnością człowieka i paradoksalnością historii. Na ogół wybitnie jednolita stylistycznie, przeszła przez 8 faz stylistycznych: 1) faza prób dziecięcych (1817–23): wśród pierwszych utworów wyłącznie tańce (3 polonezy dziecięce), składane wg obiegowych wzorów sztuki użytkowej; nauka gry fortepianowej i pierwsze występy; 2) faza dyletantyzmu młodzieńczego (1823–26): naśladowanie stylu pseudoklasycznego i manier sentymentalnych; wśród utworów pierwsze mazurki, wariacje i rondo (op. 1); koncertowanie salonowe i zetknięcie się z muzyką ludową; 3) faza wirtuozerii w stylu warszawsko-wiedeńskim (1826–29): powstają utwory wymagane na studiach kompozytorskich (sonata, duo, trio, rondo, wariacje, fantazja), utrzymane w stylu brillant; do kompozycji wirtuozowskich włącza Chopin elementy folkloru; 4) faza przełomu romantycznego (1829–31): okres „burzy i naporu”, zbieżny z silnym przeżyciem wydarzeń osobistych i narodowych; powstają oba koncerty (f-moll i e-moll), pierwsze etiudy i Scherzo h-moll; publiczne koncerty i improwizacje; 5) faza wirtuozerii w stylu paryskim (1832–35): lata powrotu do stylu brillant (tańce, wariacje i ronda); Chopin stara się wybić jako pianista; 6) faza romantycznej syntezy dynamicznej (1835–40), zbieżna z pełnią życia uczuciowego i identyfikacją z losami kraju: wejście w szczytowy okres twórczości, dający syntezę pianistycznej wirtuozerii i stylu ekspresywnego; powstają utwory uważane za arcydzieła (op. 24–42), wśród nich Sonata b-moll, Ballada F-dur, Scherzo cis-moll, cykle Preludiów i Etiud; 7) faza romantycznej syntezy refleksyjnej (1841–46), stanowiąca pogłębione i uwewnętrznione dopełnienie poprzedniej; wśród utworów (op. 43–61) Sonata h-moll, Ballada f-moll, Scherzo E-dur, Berceuse, Barkarola i tzw. wielkie polonezy; okres pozornej stabilizacji życiowej i pełni sławy; 8) faza postromantycznego epilogu (1846–49): powstają Sonata wiolonczelowa g-moll oraz mazurki, nokturny, pieśni i walce (op. 62–65), wyrafinowane technicznie, o ekspresji elegijnej i nostalgicznej. W ogólnym zespole cech stylistycznych muzyki Chopina wybijają się pary swoistych przeciwieństw: muzyka ta jest zrodzona z fortepianu, ale traktowanego jako instrument podkreślający jej śpiewność; stroni od programowości, lecz potrafi przekazywać sensy pozamuzyczne; jest wyjątkowo nasycona emocją, lecz zrównoważona przez klasyczne zaakcentowanie formy; sięga do źródeł pierwotnej ludowości, a stosuje wyrafinowaną fakturę właściwą muzyce profesjonalnej; jest nacechowana poetyckością, a reaguje z siłą w sytuacjach skrajnych życia kompozytora i historii narodu. Chopin, twórca muzyki często oderwanej od rzeczywistości, był mimo to uważany powszechnie za twórcę narodowego (R. Schumann: „armaty ukryte wśród kwiatów”; C.K. Norwid: „i była w tym Polska”). Źródła muzyki Chopina można odnaleźć w poczwórnym dziedzictwie, które go niezmiennie fascynowało: u wielkich klasyków (J.S. Bach, W.A. Mozart), u słynnych wirtuozów fortepianu (J.N. Hummel, J. Field), w belcanto opery włoskiej i w polskiej muzyce ludowej, której fenomen odkrył dla siebie i zgłębił, jak nikt inny. Na ukształtowanie stylu pewien wpływ miała również polska tradycja muzyczna (M. Kleofas Ogiński, M. Szymanowska, J. Elsner, K. Kurpiński) oraz tzw. pieśń powszechna. Poglądy Chopina na sztukę, przyjmujące za punkt wyjścia estetykę preromantyczną, dla której muzyka stanowiła „mowę uczuć” (J.G. Herder, J.N. Forkel), były silnie inspirowane przez postulatywne idee sztuki narodowej, formułowane przez K. Brodzińskiego (ludowość sielska), M. Mochnackiego (romantyzm dynamiczny) i Mickiewicza (romantyzm refleksyjny); w swym kształcie ostatecznym stały się bliskie poglądom Norwida (odpowiedzialność artysty narodowego).

Oddziaływanie muzyki Chopina

Inspirujący wpływ muzyki Chopina widać już u współczesnych, np. w zakresie harmoniki (Schumann, R. Wagner) i koncepcji formy swobodnej (F. Liszt). Do zdobyczy kolorystycznych nawiązali impresjoniści (C. Debussy), do strukturalnych — ekspresjoniści (akord prometejski A. Skriabina); styl pianistyczny kontynuował m.in. S. Rachmaninow. Najsilniej oddziałały doświadczenia z folklorem, rozwinięte w szkołach narodowych XIX i XX w. W muzyce polskiej zrazu pojawiły się tendencje naśladowcze (tzw. mazuro- i nokturnomania), z czasem — próby kontynuacji (J. Zarębski, I.J. Paderewski i in.). Twórcze rozwinięcie zasad poetyki kompozytorskiej Chopina należało do K. Szymanowskiego.

Chopin był zaliczany do najwybitniejszych i najbardziej oryginalnych pianistów swego czasu; może jedynie Liszt, reprezentujący odmienny typ pianistyki, przewyższał go pod względem wirtuozerii. Grę Chopina, typowo kameralną, określano jako „pełną powietrza i światła”, czystą i delikatną, choć — gdy zachodziła potrzeba — była pełna potęgi; określano ją jako swobodną rytmicznie (rubato), lecz ściśle trzymającą tempo; frazowaną jak mowa, a jednocześnie przynoszącą piękne brzmienie w niezliczonych odmianach. Chopin dał w swoim życiu zaledwie 30 koncertów publicznych, natomiast niezliczoną ilość razy występował w kręgach prywatnych. Jako pedagog wykształcił ok. 150 uczniów.

Popularność muzyki Chopina rosła w świecie z biegiem lat w sposób niezwykły; ostatnio objęła również Daleki Wschód, a zwłaszcza Japonię i Amerykę Południową. Niemal każdy liczący się dziś pianista ma w repertuarze utwory Chopina. Od końca XIX w. funkcjonuje szczególny rodzaj koncertu: recital chopinowski; w XX w. wytworzyła się również pianistyczna specjalizacja repertuarowa (chopinista) oraz ustaliła tradycja międzynarodowa Konkursów Chopinowskich w Warszawie (od 1927), a także festiwali chopinowskich (Duszniki, Mariańskie Łaźnie i in.). Zrealizowano ponad 70 zbiorowych wydań dzieł Chopina; dokonano olbrzymiej liczby nagrań płytowych. Postać Chopina stanowi temat licznych utworów literackich, dzieł sztuki plastycznej i filmów. Badania nad życiem i twórczością Chopina rozwinęły się w odrębną dyscyplinę (chopinologia). Międzynarodowa Federacja Towarzystw Chopinowskich (od 1968) skupia ok. 40 towarzystw, wśród nich Towarzystwo im. F. Chopina w Warszawie (założone 1934) i Polską Akademię Chopinowską (od 1996).

Znaczenie w kulturze

Znaczenie Chopina w kulturze jest szczególnie wielostronne — jego twórczość stanowi doskonały wzór sztuki narodowej o oddźwięku uniwersalnym; ukazała możliwość połączenia czynnika artystycznego z ludowym; wniosła polski ton liryczno-heroiczny do europejskiego romantyzmu; uczyniła z muzyki mowę uczuć wyjątkowo intensywnych; odkryła nowe światy brzmieniowe fortepianu.