Historia Norwegii XIX i XX wieku

Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 CZĘŚĆ PIERWSZA, czyli WPROWADZENIE: NORWEGIA W CZASACH NOWOŻYTNYCH (XVI–XVIII WIEK) I. Geografia historyczna – krainy, wyspy, fiordy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 II. Średniowiecze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 III. Wiek XVI i XVII – czasy unii z Danią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1. Status duńskiej prowincji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 2. Czasy magnackiej oligarchii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 3. Absolutyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 a) Struktury państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 b) Kultura i oświata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 c) Norwegia w nowym systemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 d) Procesy gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 e) Wieś, rolnictwo, chłopi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 f) Szlachta, mieszczaństwo i stan urzędniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 4. Początki separatyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 IV. Rekonstrukcja XVIII-wieczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 1. Monarchia się zmienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 2. Pietyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 3. Oświata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 4. Sądownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 V. Społeczeństwo norweskie w XVIII wieku i na początku XIX wieku . . . . . . . . . 44 1. Ludność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2. Zróżnicowane chłopstwo, zmieniająca się wieś . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 3. Miasta i mieszczaństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 4. Przebudzenie religijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 5. Kwestia Samów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 VI. Gospodarka na przełomie XVIII i XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 1. Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 2. Połowy ryb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 3. Rzemiosło i produkcja przemysłowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 4. Handel. Import, eksport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 VII. Ruch narodowy i program niepodległościowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 1. Aktywność elit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 2. Polityczny wymiar sprawy norweskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 3. Patriotyczne koncepcje i inicjatywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 4. Międzynarodowa polityka na pierwszym planie . . . . . . . . . . . . . . . . 64 8 Spis rzeczy CZĘŚĆ DRUGA: NORWEGIA W XIX WIEKU I. Rozpad unii Danii i Norwegii (1807–1814) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 1. Dania-Norwegia w latach 1807–1809: czas wojen napoleońskich . . . . . . 67 2. Początki samodzielności Norwegów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 3. Norwegia pod presją wojny i głodu (lata 1808–1810) . . . . . . . . . . . . . 72 4. Towarzystwo Wspierania Pomyślności Norwegii i sprawa uniwersytetu . . . 76 5. Zmiana sojuszy politycznych po roku 1810 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 6. Trudny rok 1812 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 7. Nowy statholder, Chrystian Fryderyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 II. Annus mirabilis – 1814 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 1. Traktat w Kilonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 2. Coraz bliżej niepodległości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 3. Wybory do Konstytuanty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 4. Nowy norweski parlamentaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 5. Patriotyczna gorączka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 6. Sprawa norweska na forum europejskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 7. Norwegowie wobec agresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 8. Kompromisowa unia ze Szwecją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 III. Państwo urzędników – trudne początki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 1. Ustrój państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 2. Pierwsze lata unii ze Szwecją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 3. Uniwersytet w Christianii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 4. Urzędnicy i chłopi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 5. Patriotyzm i nacjonalizm w okresie 1815–1830 . . . . . . . . . . . . . . . . 115 6. Relacje norwesko-szwedzkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 7. Flaga, barwy, hymn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 IV. Norwegia u progu wielkich przemian modernizacyjnych (1815–1870) . . . . . . . 123 1. Norweskie społeczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 2. Zdrowie i opieka medyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 3. Urbanizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 4. Samorząd i administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 5. Stan szkolnictwa i reforma edukacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 6. Religia i Kościół . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 7. Alkohol jako problem społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 8. Sytuacja kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 9. Odbudowa gospodarki w nowej unii (1814–1830) . . . . . . . . . . . . . . 149 10. Liberalizacja gospodarki norweskiej (1830–1870) . . . . . . . . . . . . . . . 153 11. Rewolucja w transporcie i komunikacji – „system norweski” . . . . . . . . . 155 12. Gospodarka wczesnej modernizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 V. Przemiany kulturowe w Norwegii w pierwszej połowie XIX wieku . . . . . . . . . 165 1. Walka o kulturę – „patrioci” kontra „inteligenci” . . . . . . . . . . . . . . . 165 2. Narodowy przełom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 a) Historiografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 b) Baśnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 c) Muzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 d) Sztuki plastyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Spis rzeczy 9 e) Język . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 f) Literatura i teatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 g) Nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 3. Skandynawizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 VI. Państwo urzędników – w stronę demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 1. Aktywizacja chłopów na tle życia politycznego po 1830 roku . . . . . . . . . 188 2. Ruch Marcusa Thrane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 3. Nowe podziały polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 4. Stosunki w unii, polityka zagraniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 5. Skandynawizm polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 VII. Czasy wielkich przemian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 1. Gospodarka czasów przełomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 2. Społeczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 a) Emigracja, imigracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 b) Urbanizacja i jej skutki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 c) Klasa średnia – struktura i położenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 d) Walka o prawa kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 e) Ruchy społeczno-religijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 f) Reforma systemu szkolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 g) „Norweskość” i walka o język narodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 h) Polityka norwegizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 3. Literatura i sztuka wobec nowoczesnego przełomu . . . . . . . . . . . . . . . 240 VIII. Zmiany systemu – od państwa urzędników do demokracji parlamentarnej i emancypacji społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 1. Wprowadzenie parlamentaryzmu, przemiany sceny politycznej . . . . . . . . 249 2. Nowe spory polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 3. Kwestia socjalna i narodziny ruchu robotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . 259 4. Powstanie socjaldemokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 5. Postępy emancypacji społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 IX. Zerwanie unii norwesko-szwedzkiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 1. Przyczyny zerwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 2. Sekwencja wydarzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 3. Rozstrzygnięcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 CZĘŚĆ TRZECIA: NORWEGIA W XX WIEKU I. Norwegia 1905–1914: polityka, gospodarka, społeczeństwo . . . . . . . . . . . . . 287 1. Monarchia parlamentarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 2. Spory na nowej scenie politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 3. Polityka zagraniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 4. Gospodarka i przemiany społeczne na początku XX wieku . . . . . . . . . . . 295 a) Modernizacja w rolnictwie, rybołówstwie i przemyśle . . . . . . . . . . . . 295 b) Struktura społeczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 c) Zatrudnienie kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 d) Interwencjonizm państwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 II. Norwegia wobec I wojny światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 10 Spis rzeczy 1. Trudna neutralność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 2. Gospodarka i prawo pod ciśnieniem sytuacji wojennej . . . . . . . . . . . . . 310 3. Zmiana nastrojów społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 III. Gospodarka dwudziestolecia międzywojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 1. Gospodarcze kryzysy międzywojnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 2. Przemysł, rolnictwo i handel – przemiany w dobie kryzysów . . . . . . . . . 324 3. Handel zagraniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 IV. Społeczeństwo norweskie w pierwszej połowie XX wieku (1905–1940) . . . . . . 331 1. Lata 1905–1920 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 2. Dwudziestolecie międzywojenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 3. Szkolnictwo podstawowe, średnie i wyższe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 4. Norweska nauka, życie codzienne i sport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 5. Ciemna strona troski o kraj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 6. Rozwarstwienie i napięcia społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 7. Kobiety: dyskryminacja i emancypacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 8. Religia, kościoły, antyklerykalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 9. Spór o język norweski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 V. Kultura i sztuka w pierwszej połowie XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 1. Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 2. Architektura i sztuki plastyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 3. Film . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 VI. Scena polityczna w dobie kryzysów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379 1. Koalicje i rozłamy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379 2. Sytuacja ekonomiczna i społeczna w latach 20. . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 3. Wielka Depresja i wyjście z kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 4. Polityka zagraniczna między wojnami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 a) Reforma Ministerstwa Spraw Zagranicznych . . . . . . . . . . . . . . . . 399 b) Norwegia na forum Ligi Narodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400 c) Stosunki z państwami skandynawskimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 d) Polityka morska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 e) Ekspansja terytorialna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 f) W obliczu napięć i konfliktów lat 30. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 g) Polityka obronna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 h) Norweska działalność humanitarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422 i) Pokojowa Nagroda Nobla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 j) Stosunki norwesko-polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 VII. Lata II wojny światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428 1. Historiografia: interpretacje i sporne problemy . . . . . . . . . . . . . . . . 428 2. Geneza wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 3. Kampania norweska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 4. Norwegia w składzie Wielkiej Koalicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 5. Początek okupacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 6. Kolaboracja: narzędzia i mechanizmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452 7. Narzucony porządek: nazyfikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457 8. Prześladowania, terror . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459 9. Los norweskich Żydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460 10. Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Spis rzeczy 11 11. Okupacja a życie codzienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 12. Ruch oporu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 a) Norweska specyfika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 b) Struktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 c) Cywilny ruch oporu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 d) Opór Kościoła i szkół . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474 e) Zbrojny ruch oporu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 f) Wywiad, dywersja, sabotaż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480 g) Komunistyczny ruch oporu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 13. Koniec wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486 VIII. Czas rozliczeń i odbudowy (1945–1950) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 1. Rozprawa z kolaborantami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 2. Czas odrodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492 IX. Norwegia i świat doby zimnej wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500 1. Polityka zagraniczna po 1945 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500 2. Apogeum zimnej wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504 3. Droga do NATO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 4. W strukturach NATO, na forum ONZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 5. Archipelag Svalbard (1945–1991) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 X. Rządy socjaldemokratów i otwarcie na świat (1950–1970) . . . . . . . . . . . . . . 516 1. Demokratyzacja systemu wyborczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 2. „Modernizacja na zewnątrz” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 3. Program unowocześnienia gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520 4. Plan Marshalla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 5. Państwo jako przedsiębiorca w programie industrializacji . . . . . . . . . . . 524 6. Unowocześnienie rolnictwa, rybołówstwa, wielorybnictwa . . . . . . . . . . 527 XI. Ład wewnętrzny i bezpieczeństwo zewnętrzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 1. Rozbudowa systemu państwa opiekuńczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 a) Idea bezpieczeństwa socjalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 b) Ubezpieczenia, system emerytalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 c) Służba zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532 d) Budownictwo mieszkaniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536 e) Oświata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 f) Nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543 2. Polityka zagraniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545 a) Współpraca z państwami skandynawskimi . . . . . . . . . . . . . . . . . 545 b) Początki norweskiej polityki pokojowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546 c) Kwestia wód przybrzeżnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547 d) Integracja europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548 e) Udział w operacjach pokojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 f) Norweska polityka pokojowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552 g) Akcje pomocy humanitarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 h) Energetyka i ochrona środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 i) Nobel dla Wałęsy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 558 XII. Ostatnie dekady XX stulecia – najbogatsze społeczeństwo świata . . . . . . . . . 559 1. Lata 70. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559 2. Partie i ich polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 3. Ropa naftowa i gaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565 12 Spis rzeczy 4. Lata 80. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566 5. Lata 90. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567 6. Po upadku komunizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569 XIII. Społeczeństwo i kultura drugiej połowy XX wieku – nowe zjawiska i tendencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571 1. Urbanizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571 2. Imigranci, uchodźcy, gastarbeiterzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572 3. Romowie, Samowie, Kwenowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574 4. Praca i płaca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575 5. Kultura popularna. Film . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 576 6. Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579 7. Sztuki plastyczne. Muzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581 8. Kwestia językowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582 9. Kościół państwowy i inne kościoły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 10. Media i nowe środki komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 Nota bibliograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597