Paulina Wilkońska

Polska prozaiczka, redaktorka, pamiętnikarka, tłumaczka, z d. Laucz, autorka licznych romansów historycznych i powieści współczesnych, tekstów publicystycznych, pamiętników oraz listów.

W 1832 roku poślubiła słynnego wówczas satyryka Augusta Wilkońskiego i razem przeżywali uwięzienie go przez władze carskie za udział w powstaniu listopadowym oraz wyzwanie na pojedynek i zabicie pruskiego oficera w pojedynku. Wyrok opiewał na dwanaście lat twierdzy, skończyło się na czterech. W latach 1840–1851 prowadziła w Warszawie salon literacki, w którym bywali najtężsi intelektualiści Warszawy, osoby związane z Biblioteką Warszawską, Przeglądem Naukowym i Cyganerią warszawską. Co wtorek gromadzili się u Wilkońskich stołeczni literaci i dziennikarze, i kontynuowali tradycje rozbitej już Cyganerii Warszawskiej, m. in. w zakresie prześmiewczo-ironicznej krytyki i bogatego ceremoniału pełnego rozmaitych bufonad. Tam właśnie zawiązał się tzw. Cech Głupców, którego honorowym prezesem był Wilkoński. Cech specjalizował się w utworach satyrycznych i humorystycznych różnego gatunku, z rysunkami włącznie. Wilkońska redagowała wraz z mężem pismo Dzwon Literacki, czyli zebrane prace pisemne, obowiązujące w comiesięcznym rozrachunku każdą zrzeszoną w cechu osobę. W 1846 roku ze względu na represje policji carskiej archiwum Cechu zostało zniszczone. W związku z zaistniałą sytuacją w życiu kulturalnym stolicy Wilkońska zamówiła szereg utworów u wielu intelektualistów, które zostały wydane jako Wiązanka literacka: dzieło zbiorowe ułożone staraniem Pauliny z L. Wilkońskiej (1853); podobna antologia została opublikowana jako kontynuacja Dzwonu Literackiego pt. Wiązanka układu ś. p. Chirurga Filozofii (tak właśnie określał się, między innymi, Wilkoński) w 1858 roku w dwóch tomach.

Po uwięzieniu Wilkońskiego w latach 1848-1850 i wydaleniu małżonków w 1851 roku z zaboru rosyjskiego oboje przenieśli się do Wielkopolski. Od roku 1852, kiedy zmarł jej mąż, została pierwszą w Polsce zawodową pisarką.

Środowisko Biblioteki Warszawskiej, Przeglądu Naukowego i Cyganerię warszawską wyraziście opisała Wilkońska w swym najsłynniejszym dziele Wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie (1871), cennym źródle wiedzy o życiu intelektualnym i artystycznym stolicy połowy XIX wieku. Jego wiejskim odpowiednikiem są wydane w dwóch tomach Moje wspomnienia o życiu towarzyskiem na prowincyi w Kongresówce (1875). Ogółem wydała ponad 50 pozycji, powieści, zbiorów opowiadań, zbiorów powieści, sztuk teatralnych. Liczne romansowe i psychologiczne powieści i opowiadania Wilkońskiej odznaczały się wyraźną tendencją do gloryfikowania cnót wsi i piętnowania niemoralności miasta i w historii literatury zapisały się jako pierwsza reprezentacja zawodowo tworzonej prozy popularnej. Ale równocześnie była bystrą obserwatorką i dyskretną krytyczką bezwzględnych zwyczajów i obyczajów związanych z sytuacją ekonomiczną kobiet i mężczyzn (politycznej tematyki ze względu na cenzurę nie mogła poruszać), choć musiała się liczyć z zapotrzebowaniem czytelniczym. Jej twórczość cieszyła się sporym powodzeniem w drugiej połowie XIX wieku.

Paulina zadebiutowała w Pierwiosnku (piśmie Pauliny Krakowowej) opowiadaniem "Zasłona księżniczki Elizy Radziwiłłowej". Drobne utwory, prozatorskie i felietonowe podpisane jej nazwiskiem (bądź pseudonimem Paulina z L-W) można było znaleźć w tak szacownych czasopismach, jak Przegląd Naukowy, Zorza, Biblioteka Warszawska, Dwutygodnik Literacki czy w popularnych: Niewiasta, Tygodnik Mód, Dziennik Mód Paryskich, Czytelnia dla Młodzieży, Dzwonek, Strzecha, Przyjaciel Dzieci, Rodzina. Niedługo po ślubie, kiedy towarzyszyła mężowi w głogowskiej twierdzy powstała jej pierwsza powieść Helena, która, wraz z innym utworem, ukazała się jako Helena: powieść; Wróżka: powieść z ubiegłego stulecia (1855). Inspirowana schematami fabularnymi zaczerpniętymi z romansów gotyckich i historycznych, Wilkońska napisała kilkanaście powieści romansowo-przygodowych o wartkiej akcji, a także melodramatów: "Hanna z Grzymałowa" (wydana w zbiorze Hanna z Grzymałowa: powieść z czasów Kazimierza Wielkiego; Natalia; Chłopka swatką hrabianki 1842), Fatamorgana (1859), Skalińce: opowiadanie z przeszłości (1861), Trucizna (1875), Panna Kasztelanka czy Dziedziczka Jodłowca (1867). Zajmowała się także literaturą i publicystyka dydaktyczną, skierowaną do młodzieży, np. Bez przesądu: szkic współczesny, Powiastki dla panienek (1846). Jej twórczość obejmuje także popularne w owym czasie obrazki i szkice: Wieś i miasto: obrazy i powieści (1841), Godzina rozrywki: zbiór powieści, szkiców i obrazów (1849). Prowadziła bogatą korespondencję (ponad 200 listów) z Józefem Ignacym Kraszewskim i innymi ludźmi pióra.

Część utworów Wilkońskiej jest dziś dostępna w formie elektronicznej:

Dwa śluby (1878), Dziedziczka Czarnolic (1867), Dziś (1870), Irena (1857), Kilka pereł (1869) Macocha (1868), Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie (1871), Na dwóch krańcach (1873), Pani Podkomorzyna (1857), Poranki i wieczory: obrazy, szkice i powieści (1847), Powołanie (1874), Prima aprilis: komedya w 1 akcie (1879), Wieś i miasto: obrazy i powieści (1841), Za posagiem (1870), Zgliszcza kościoła Maryi Dziewicy; Anna (1842). (oprac. Northwest)