Moja misja wojenna recenzja

Wspomnienia Klementyny Mańkowskiej są wyjątkowe, nie tylko ze względu na niezwykłe doświadczenia jakie były jej udziałem, ale również ze względu na wydźwięk tej książki. Długo zastanawiałem się nad tym, co przede wszystkim zostanie ze mną po lekturze jej autobiografii. Chciałem to zawrzeć w tytule tej niedługiej recenzji. W wersji roboczej brzmiał on: „Nie wszyscy Niemcy byli potworami”, ale im dłużej nad tym myślałem, tym bardziej do mnie docierało, że Klementyna Mańkowska chciała powiedzieć znacznie więcej. Choć wojna drastycznie odbiła się na jej życiu, ona widziała w wielu Niemcach nie tylko to, że nie byli potworami. Potrafiła dostrzec w wielu z nich dobro.

Mimo upływu tylu lat, wciąż pielęgnujemy w sobie poczucie żalu i krzywdy. Choć żyje już tylko garstka tych, którzy żyli w tamtych mrocznych dniach, nadal w debacie publicznej argumentem dyskredytującym kogoś może być informacja, że „jego dziadek służył w Wermachcie”. To na fali takich uczuć sformułowano ostatnio żądania astronomicznych reparacji. Oczywiście trzeba nazywać rzeczy po imieniu. Zło jest złem i nie należy nazywać go dobrem. Niemcy napadły na Polskę 1 września 1939 z całą zaciekłością i niewyobrażalną brutalnością. Jednak czy to oznacza, że wszyscy Niemcy byli potworami? Klementyna Mańkowska mówi, że nie. W swoich wspomnieniach robi wyraźne rozróżnienie między nazistami (pod wpływem szalonego Hitlera), a Niemcami, ceniąc nawet tych, którzy służyli w armii. To może nam początkowo sprawiać trudność podczas lektury, bo przywykliśmy do innej formy narracji we wspomnieniach wojennych.

Głos Klementyny Mańkowskiej jest ważny dla pełniejszego zrozumienia wydarzeń okresu wojny. Zdecydowanie nie wpisuje się w mainstream, przez co jej wspomnienia nie mogły liczyć na szczególne promowanie. To faktycznie eufemizm, ponieważ prawda jest taka, że wydawcy w Polsce nie zabijali się o prawa do tej książki (tak, to też eufemizm). Gdy w 2003 roku ukazało się pierwsze wydanie jej książki, czytelnicy we Francji i Niemczech mogli już blisko od dekady zapoznawać się z niezwykłą historią tej wywodzącej się z arystokracji agentki.

Zresztą to pierwsze wydanie w naszym kraju nie miało wielkiego nakładu i zebrało kilka niepochlebnych recenzji, zarzucając Klementynie Mańkowskiej nie wystarczający poziom patriotyzmu, który czasem upraszcza się do nazywania Niemców potworami. Musiały upłynąć kolejne blisko dwie dekady by wydawnictwo REBIS odświeżyło tę książkę, dbając o odpowiedni wstęp (syna autorki) i przedmowy (Andrzeja Szczypiorskiego oraz historyka Jerzego Topolskiego). W przypadku tej książki są one bardzo potrzebne, być może nawet konieczne, abyśmy odpowiednio zrozumieli jej treść:

Podczas lektury trzeba wziąć poprawkę również na to, że Klementyna Mańkowska spisała je wiele lat po wojnie. Ja z trudem mogę sobie przypomnieć wydarzenia z ubiegłego miesiąca, a jeśli postaram się je opisać, prawdopodobnie nie będą w detalach w stu procentach spójne z rzeczywistością. Oczywiście znaczące wydarzenia z naszego życia pamiętamy znacznie lepiej, ale i tu może z czasem dojść do pewnych, nawet znaczących, przeinaczeń.

Na to zwraca uwagę we wstępie syn Klementyny Mańkowskiej. Przynajmniej dwa wydarzenia w książce różnią się znacząco od wersji, którą on znał z opowieści matki. Nie dyskredytuje to jednak jej wspomnień. Nawet jeśli Klementyna Mańkowska może się mylić co do szczegółu, ogólny wydźwięk jej autobiografii ma wielkie znaczenie.

Wspomnijcie Wasze rozmowy z dziadkami – czy to, że czasem upierają się przy czymś błędnym oznacza, że już nie warto ich słuchać? Często gdy już ich zabraknie, wiele byśmy dali za jeszcze jedną rozmowę. Nie będę ukrywał, że fragmentami (nawet dłuższymi) miałem odczucie, że słucham starszej już babci, która ma swoją wizję danych zdarzeń. Nieraz drażniło mnie nadmierne popadanie w patos. Jednak to co nas różni, to fakt, że Klementyna Mańkowska faktycznie tam była, a moje poglądy są ukształtowane na podstawie tego co dotychczas słyszałem. To ona ryzykowała swoje życie decydując się na pracę wywiadowczą! I należy jej się za to wielki szacunek oraz uważna lektura jej wspomnień, nawet jeśli z upływem lat zostały one nieco zmącone.

Nikt nie zaprzeczy, że Klementyna Mańkowska brała czynny udział w 2 Wojnie Światowej. Niektórzy mogą twierdzić, że jako arystokratka miała wypaczony obraz tego konfliktu, ale może był on po prostu inny. I warto się dziś wsłuchać również w ten głos.

Klementyna Mańkowska konsekwentnie powtarza to w swoich wspomnieniach. Przytacza swoje rozmowy z wysokimi urzędnikami wojskowymi, z których wynika jakoby „prawdziwe wojsko” było przeciw Hitlerowi. Kłóci się to z tym co wiemy i chcemy myśleć o Niemcach. Czy jednak możemy wykluczyć, że i wśród nich nie było skrzywdzonych przez wojnę? Siłą wtłoczonych w okrutną machinę, której nie potrafili się przeciwstawić? Czy wszyscy Niemcy owładnięci byli chorą nienawiścią? Autorka na podstawie swoich doświadczeń zdecydowanie twierdzi, że to zbyt daleko idące, a przede wszystkim błędne uogólnienie:

Fragmenty tego typu dały mi wiele do myślenia. Również w kontekście konfliktu, który aktualnie ma miejsce za naszą wschodnią granicą. Wiem, że poruszam drażliwy temat – ale czy można uogólnić, że wszyscy Rosjanie są źli? To ich nacja napadła na Ukrainę, ale bądźmy ostrożni przy wrzucaniu wszystkich do jednego worka. Przypominam sobie nagrania z pierwszych tygodni wojny, na których widziałem pojmanych rosyjskich żołnierzy, którzy wprost z ćwiczeń wojskowych zostali przerzuceni na front, nie mając pojęcia w czym uczestniczą. Wojna ma to do siebie, że wszyscy w nią zaangażowani mogą się okazać koniec końców przegranymi.

Na wojnie trudno o nieskazitelnych bohaterów. Mało spraw pozostaje czarno białych. Trwa potem batalia o to, kto będzie miał przywilej przedstawienia historii potomnym. To podręczniki jednych wybielają i stawiają na piedestale, a innych jeśli nie oczerniają, to przynajmniej opuszczają na nich zasłonę zapomnienia. Wspomnienia Klementyny Mańkowskiej mogą być dla niektórych szokujące. Jej mąż najwięcej krzywdy doznał nie ze strony niemieckich żołnierzy, ale został dotkliwie pobity przez polskich mundurowych, gdy stanął w obronie źle traktowanego jeńca wojennego. Dość otwarcie pisze ona również o „naszym polskim bagienku”, gdy część notabli zamiast się wspierać w walce z nazistami, wolała oddawać się intrygom:

Niestety na usta ciśnie się – „nihil novi”. Wspólny wróg, tragedia czy zagrożenie mają moc jednoczyć nas na bardzo krótki okres czasu. Potem znów do głosu wchodzą ambicje i szukanie swego. Gdy przyglądam się czasem „rozmowom” naszych reprezentantów w sejmie, nie potrafię się zdziwić zbytnio tym, co tak bolało podczas wojny Klementynę Mańkowską. Ot taka już jest nasza wredna natura. Pewnych skaz nie potrafią ustrzec się nawet bohaterowie narodowi.

Mógłbym wiele napisać jeszcze o tej książce, bo dała mi naprawdę sporo do myślenia i zaznaczyłem w niej wiele fragmentów, do których planuję wrócić. Zachęcam jednak każdego by wyrobił sobie osobiste zdanie na temat „Mojej misji wojennej”.

To wartościowa lektura, choć nie pozbawiona mankamentów, o których powyżej wspomniałem. Jest starannie wydana i bogato ilustrowana. Pamiętajcie, że choć opisywane zdarzenia zdają się być czasem niewiarygodne, warto obdarzyć autorkę kredytem zaufania. O sile autobiografii Klementyny Mańkowskiej stanowi przede wszystkim prawda, nawet jeśli jest trudna do przyjęcia.

Sugeruję aby nie pomijać w wypadku tej książki wstępów. Odpowiedzą na wiele pytań, które mogą zrodzić się w trakcie lektury. Polecam! W obszernej ofercie książek dotyczących 2 Wojny Światowej, ta zdecydowanie się wyróżnia.