Codzienny czas w szkole. Fenomenograficzne studium doświadczeń nauczycieli

Książka jest o tym, jak nauczyciele doświadczają codziennego czasu w szkole. Przedstawia wielowymiarowość codziennego czasu szkolnego nauczycieli – to, jak postrzegają tempo, planowanie i kontrolę czasu w szkole oraz jego urozmaicenie i wypełnienie. Pokazuje aktywności, którymi wypełniają poszczególne dni, oraz emocje i refleksje rodzące się w związku z ich wykonywaniem. Ponadto opisuje nauczycielskie postrzeganie siebie w szkolnym świecie życia codziennego. Kwestie te zostały zaprezentowane w kontekście problematyki czasu społecznego i jego współczesnych przemian. Ukazując ten szeroki kontekst, kierowałam się stwierdzeniem socjolog czasu Elżbiety Tarkowskiej, że większość zjawisk zachodzących w społeczeństwie ma wymiar temporalny, a pojawienie się nowych fenomenów pociąga za sobą zmiany w podejściu do czasu, przekształcając czasową organizację życia codziennego. Niniejsza książka powstała na bazie wypełnianych przez tydzień Formularzy Opisu Przebiegu Dnia, będących rodzajem pamiętnika czasu (time diary) oraz semistrukturyzowanych wywiadów o pogłębionym charakterze przeprowadzonych z 20 nauczycielami. Zastosowałam takie podejście, gdyż umożliwia rozpoznanie znaczeń przypisywanych przez ludzi zdarzeniom, procesom i strukturom swego życia. Ponadto pozwala dostrzec złożoność i wielowymiarowość tego, co się w szkole dzieje, a co jest udziałem nauczycieli. Książka składa się z siedmiu rozdziałów. W rozdziale 1 omawiam wybrane zjawiska charakterystyczne dla czasu społecznego w ujęciu globalnym i lokalnym. Posłuży to ukazaniu szerokiego kontekstu społeczno-polityczno-kulturowego oddziałującego na środowisko temporalne szkoły i wyznaczające zewnętrzny horyzont doświadczeń nauczycieli. Czas społeczny jest zjawiskiem zróżnicowanym i postrzeganym na wiele sposobów. Analizie poddam także kulturę teraźniejszości z charakterystyczną dla niej kompresją czasu oraz zjawisko przyśpieszenia. Procesy te oddziałują na wiele obszarów naszego życia, w tym szczególnie przekształcają pracę i czas wolny. W rozdziale 2 analizuję problematykę czasu w szkole, który traktuję jako „rodzaj konstrukcji społecznej”. Ukazuję temporalne środowisko szkoły jako wypadkową porządków: politycznego, ekonomicznego, społecznego, kulturowego i jednostkowego. Rodzi to wiele wyzwań doświadczanych przez podmioty edukacyjne, których często nie łączy się z problematyką czasu. Rozdział 3 poświęcony jest analizie codzienności jako perspektywie oglądu życia szkoły. Najpierw omawiam rzeczywistość świata życia codziennego zaproponowaną przez Alfreda Schütza. Jej odczytanie wyznaczyło kształt opracowanego narzędzia badawczego służącego do opisu aktywności podejmowanych codziennie przez nauczycieli. Koncepcja czasu codziennego stworzona przez Katarzynę Popiołek pozwoliła określić dyspozycje do wywiadu. Te dwie koncepcję posłużyły do zdefiniowania kluczowego zagadnienia, jakim jest doświadczanie przez nauczyciela codziennego czasu. W rozdziale 4 ukazuję proces badawczy, jego założenia i realizację. Uzasadniam wybór wykorzystania fenomenografii jako stanowiska badawczego; określam przedmiot i cele badań oraz problemy badawcze. Opisuję sposoby gromadzenia danych empirycznych (Formularz Opisu Przebiegu Dnia) oraz semistrukturyzowany indywidualny wywiad o pogłębionym charakterze. Dokonuję charakterystyki badanej próby oraz omawiam kryteria jej doboru. Przedstawiam kwestie etyczne dotyczące wszystkich stadiów badań, od ustalenia tematu po przygotowywanie raportu. Charakteryzuję metody analizy materiału empirycznego i omawiam zasady prezentacji wyników badań. W rozdziale 5 analizuję szkolny świat życia codziennego z perspektywy badanych. Rekonstruując doświadczenia nauczycieli, opisuję sceny z ich codziennego szkolnego życia, aby stworzyć wyobrażenie tego, czym wypełnione są dni nauczycieli, odsłonić wewnętrzny horyzont ich doświadczeń. Jest to niezbędne do ukazania anatomii codziennego życia szkoły. Zgromadzony materiał pozwolił także zrekonstruować nauczycielskie koncepcje postrzegania siebie w szkolnym świecie życia codziennego, co stanowi przestrzeń wynikową. Rozdział 6 prezentuje wielowymiarowości codziennego czasu szkolnego nauczycieli. Omawiam w nim czasowe aspekty regulowania przez nauczycieli codziennego funkcjonowania w wymiarach tempa, organizacji, kontroli, urozmaicenia i wypełnienia, co ukazuje wewnętrzny horyzont doświadczeń. W rozdziale 7 odsłaniam koncepcje doświadczania codziennego czasu przez nauczycieli, które ujawniła analiza ich wypowiedzi (przestrzeń wynikowa): 1) jako podporządkowywanie się dominacji kultury zegara, 2) jako podtrzymywanie i utrwalanie porządku (struktury) szkolnej codzienności, 3) jako bycie w sieci zdarzeń o interstycjalnym charakterze. W Zakończeniu przedstawiam koncepcje doświadczania codziennego czasu. Ponadto ukazuję, że codzienne życie szkoły jest wypadkową ścierania się reguł wywodzących się z różnych porządków kulturowych, które wyznaczają odmienne wzory temporalnych doświadczeń. Przedstawiam także implikacje, jakie płyną z tej sytuacji dla codziennego funkcjonowania nauczycieli.