Administracja przemysłu na Górnym Śląsku w 1945 roku

Zmiany terytorialne, ustrojowe i przekształcenia strukturalno-własnościowe w Polsce po II wojnie światowej spowodowały powstanie nowego modelu polityczno-ekonomicznego państwa. Odegrały zasadniczą rolę w kształtowaniu zasad i sposobów administrowania gospodarką, a zwłaszcza przemysłem. W książce została podjęta próba przedstawienia zagadnień związanych z przejęciem i uruchomieniem przemysłu na Górnym Śląsku przez polską administrację przemysłu w 1945 roku. Zagadnienia tworzenia polskiej administracji od 1944 roku, w tym na Górnym Śląsku w szczególności, były i pozostają dotychczas w sferze zainteresowań badaczy. Świadczy o tym bogaty dorobek naukowy obejmujący bardzo zróżnicowaną problematykę i, co warte podkreślenia, w większości opracowany na bazie materiałów źródłowych pochodzących z Archiwum Akt Nowych w Warszawie lub sieci archiwów śląskich i działających tam instytucji. Jednak w odniesieniu do kwestii związanych z gospodarką, a zwłaszcza przemysłem, w dalszym ciągu zgłaszane są istotne potrzeby i postulaty badawcze. Książka wychodzi naprzeciw tym dezyderatom. Ponadto stanowi próbę usystematyzowania spraw związanych z tworzeniem podstaw nowego typu administracji przemysłu. Pokazuje okoliczności, zadania i skutki początkowych działań instytucji odpowiedzialnych za zarządzanie przemysłem na wszystkich szczeblach administracji publicznej. Potrzebę podjęcia takiego tematu sygnalizowały od lat osoby zajmujące się badaniami nad najnowszą historią administracji w Polsce oraz historią gospodarczą. Informacji i wiedzy z tego zakresu poszukują zarówno studenci studiujący na kierunkach administracji i ekonomii, jak i szerokie grono pracowników archiwów, zwłaszcza śląskich, którym tego rodzaju wiadomości potrzebne są przy opracowywaniu pomocy archiwalnych, a zwłaszcza wstępów do inwentarzy akt. Podstawowy materiał do napisania książki, poza wspomnianą już, bogatą literaturą przedmiotu, stanowiła prasa, głównie wychodząca od lipca 1944 roku do połowy 1946 roku, ze szczególnym uwzględnieniem okresu od marca do września 1945 roku. Zamieszczane wówczas w prasie artykuły miały służyć przede wszystkim popularyzacji w społeczeństwie idei przejęcia i zagospodarowania zarówno ziem dawnych, jak i Ziem Zachodnich i Północnych (ZZ i Płn.). Mimo pełnienia roli propagandowej, ówczesna prasa stanowi niezmiernie bogate, interesujące i wdzięczne źródło wiedzy. Prasa lat 1944-1946 poświęcała wiele miejsca i uwagi sprawom Górnego Śląska, w tym problematyce stanu technicznego tamtejszych obiektów przemysłowych, zagadnieniom ich przejęcia i uruchomienia. Autorzy artykułów prasowych z lat 1944-1946 często pozwalali sobie jeszcze na prezentowanie własnych sądów, mimo nadrzędnej, propagandowej roli narzędzi przekazu1. Szerokie wykorzystanie treści zawartych w publikacjach prasowych w tamtego okresu, znacznie wzbogaca naszą wiedzę na tematy związane z przejęciem gospodarki Górnego Śląska i tworzeniem tam polskiej administracji przemysłu. Terytorialny zakres pracy obejmuje ziemie Górnego Śląska, w języku niemieckim Oberschlesien, stanowiące południowo-wschodnią część Śląska. Górny Śląsk jest krainą historyczną oraz regionem etnicznym leżącym na terenach Polski i Czech. Jego historyczną stolicą do 1941 roku było Opole. Wówczas w ramach zmian w strukturze administracji III Rzeszy utworzono Prowincję Górnośląską (Proviz Oberschlesien) ze stolicą w Katowicach (Kattowitz). Składały się na nią dwie rejencje: katowicka i opolska. Władze polskie po wojnie utrzymały ten stan do 1950 roku. Katowice były wówczas stolicą województwa śląskiego (nazywanego też śląsko-dąbrowskim przede wszystkim za sprawą wojewody Aleksandra Zawadzkiego). W jego skład weszły ziemie Śląska Opolskiego, czyli byłej niemieckiej Prowincji Górnośląskiej z okresu międzywojennego, zaś od 1934 roku Rejencji Opolskiej, oraz przedwojennego Województwa Śląskiego i ziem Zagłębia Dąbrowskiego, stanowiącego uprzemysłowioną część przedwojennego województwa kieleckiego, przyległego do Górnego Śląska. Przedmiotowe treści zostały przedstawione w układzie chronologiczno-problemowym. Czynnik chronologii zajmowania ziem śląskich przez Armię Czerwoną odgrywał bowiem istotną rolę w kolejności i zasadach przejmowania mienia gospodarczego przez polską administrację na tych terenach. Ważne były również wówczas kwestie prawne mienia przemysłowego, zwłaszcza sprawy własnościowe, zarówno na ziemiach dawnych, jak i na ziemiach poniemieckich. Podstawową formą przejmowania mienia przemysłowego i organizowania administracji przemysłem na Górnym Śląsku była działalność Grup Operacyjnych Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów i Ministerstwa Przemysłu (GO KERM i MP), na ziemiach przedwojennego województwa śląskiego wspomagana przez miejscową inicjatywę społeczną i organizację konspiracyjne. Nie należy jednak zapominać o innych czynnikach, które wywarły wpływ na przebieg omawianego procesu. Do nich należy zaliczyć przede wszystkim działalność Centralnych Zarządów i Zjednoczeń, jak również problemy związane z komunikacją i transportem, kadrami i ich szkoleniem, akcją patronatów, czy też walką z powszechnym wówczas sza-brem. Osobną, bardzo ważną kwestię, stanowią wzajemne relacje między polską administracją, w tym administracją przemysłu, a radziecką administracją okupacyjną oraz formacjami zdobyczy wojennych, zwłaszcza w aspekcie wywózek mienia przemysłowego z Górnego Śląska do Związku Radzieckiego oraz zniszczeń i dewastacji w przemyśle dokonywanych przez wojska radzieckie. Nie są to wszystkie kwestie związane, czy mające wpływ na przebieg procesu, ale sądzić należy, że najważniejsze. Maciej Szczurowski jest z wykształcenia politologiem, absolwentem Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Wykłada w Toruńskiej Szkole Wyższej na kierunkach: administracja i stosunki międzynarodowe. Specjalizuje się w problematyce obrzędowości publicznej i promocji administracji samorządowej, w historii administracji gospodarczej oraz w zagadnieniach bezpieczeństwa międzynarodowego i polityki obronnej. Jest autorem i współautorem kilkunastu książek oraz ponad 200 innych opracowań naukowych i popularnonaukowych wydawanych w różnych językach, między innymi w języku angielskim i chińskim.