Jean Jacques Rousseau

Rousseau Jean-Jacques , ur. 28 VI 1712, Genewa, zm. 2 VII 1778, Ermenonville k. Paryża,

francuski pisarz, filozof, teoretyk wychowania.

„Człowiek jest z natury dobry”

Kalendarium

28 VI 1712 urodził się w Genewie

1728 przeszedł na katolicyzm

1761 opublikował powieść Julia, czyli Nowa Heloiza

1762 wydał traktat Emil, czyli O wychowaniu

1766 przebywał w gościnie u D. Hume’a w Wielkiej Brytanii

1769 ukończył Wyznania (wydane 1782–89)

1774 podjął współpracę z redakcją Wielkiej encyklopedii francuskiej

2 VII 1778 zmarł w Ermenonville k. Paryża

Urodził się 28 VI 1712 w Genewie w rodzinie francuskich hugenotów. Wcześnie osierocony przez matkę, 1722 porzucony przez ojca, do 1728 przebywał w Genewie; w tymże roku przeszedł na katolicyzm, opuścił rodzinne miasto i udał się na wędrówkę po Sabaudii, Francji i Włoszech, podczas której podejmował różne prace zarobkowe (grawera, lokaja, strzelca, sekretarza, kopisty), pisał pierwsze utwory literackie i muzyczne, kształcił się samodzielnie w zakresie filozofii, historii, literatury i nauk przyrodniczych. W 1774 po przyjeździe do Paryża podjął współpracę z Wielką encyklopedią francuską w zakresie muzyki. W 1750, za namową D. Diderota, napisał (na ogłoszony przez Akademię w Dijon konkurs na temat: Czy odnowienie sztuk i nauk przyczyniło się do odnowienia obyczajów?) Rozprawę o naukach i sztukach (wydanie polskie w Trzy rozprawy z filozofii społecznej 1956). Sławę literacką Rousseau pomnożył sukces jego sztuki Devin du village (1752) i atakujący muzykę francuską pamflet Lettre sur la musique française (1753). W 1755 opublikował rozprawę O początku i zasadach nierówności między ludźmi (wydanie polskie 1784), będącą odpowiedzią na kolejny konkurs Akademii, radykalizującą tezy poprzedniej rozprawy. W 1754 Rousseau demonstracyjnie zerwał ze swym dotychczasowym środowiskiem intelektualnym i przeniósł się do Genewy, gdzie ponownie został przyjęty do Kościoła protestanckiego. W 1758 opublikował List o widowiskach (wydanie polskie w Umowa społeczna, Uwagi o rządzie polskim, List o widowiskach 1966) ostro potępiający teatr za jego negatywne skutki moralne i zawierający pochwałę prostego życia; List... dawał też wyraz ostatecznemu zerwaniu z encyklopedystami.

Julia, czyli Nowa Heloiza
W 1761 opublikował Nową Heloizę (wydanie polskie niepełne 1962), jedną z nagłośniejszych i najbardziej wpływowych oświeceniowych powieści; akcentując rolę uczucia w całokształcie życia osobowego i przeciwstawiając prawdę uczucia przedziałom społecznym oraz głosząc pochwałę idyllicznej społeczności wiejskiej, Nowa Heloiza oddziałała decydująco na kształtowanie się sentymantalizmu i preromatyzmu. Szczytowy okres twórczości Rousseau przypada na 1762, wówczas ukazał się Emil, czyli O wychowaniu (wydanie polskie t. 1–2 1930–33) i Umowa społeczna (wydanie polskie 1966), główne dzieło Rousseau z zakresu filozofii politycznej; w tymże roku musiał uciekać do Szwajcarii. Emil... został skonfiskowany, potępiony przez Sorbonę i spalony, a parlament Paryża wydał nakaz aresztowania Rousseau. Także w Genewie jego dzieła zostały spalone. Rousseau zrezygnował z obywatelstwa genewskiego i 1766 wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie był goszczony przez D. Hume’a. Po powrocie do kraju 1767 nastąpiło u Rousseau nasilenie patologicznych stanów psychicznych, obsesji, co znalazło wyraz w autoapologetycznych dialogach Trois dialogues: Rousseau juge de Jean-Jacques (1780–82). W 1769 ukończył — zaliczane do arcydzieł literatury światowej — autobiograficzne Wyznania (1782–89, wydanie polskie t. 1–2 1915–18), koncentrujące się na analizie życia wewnętrznego, ukazujące koleje życiowe Rousseau przez pryzmat przeżywanych stanów duchowych. Bezpośrednio przed śmiercią napisał cykl lirycznych medytacji Przechadzki samotnego marzyciela (1782, wydanie polskie 1967). Zmarł 2 VII 1778 w Ermenonville koło Paryża. W 1794 zwłoki Rousseau zostały przeniesione do Panteonu.

Krytyka społeczeństwa i cywilizacji
W Rozprawie o naukach i sztukach rozwinął po raz pierwszy tezę o wczesnej, doskonałej formie życia społecznego; jej upadek rozpoczął się wraz z rozkwitem „sztuk” (tzn. rękodzielnictwa) i nauk, które według niego są pozbawione wartości, gdyż stają na przeszkodzie moralności (astronomia pomnaża przesądność, wymowa — ambicję i pochlebstwo, geometria — skąpstwo). Swoją krytykę społeczeństwa i cywilizacji zradykalizował w dziele O początku i zasadach nierówności między ludźmi; połączył w nim antropologiczny optymizm, skierowany przeciwko T. Hobbesowi, z głęboko pesymistyczną filozofią dziejów; przedstawił hipotetyczny obraz stanu natury, w którym ludzie żyli w samotności i spokoju, wolni, szczęśliwi i spontanicznie dobrzy. Porzucenie stanu natury zapoczątkowało według Rousseau niezamierzony i wewnętrznie sprzeczny proces socjalizacji, a zarazem indywidualizacji człowieka; wzrastające społeczne zróżnicowania, powstające wskutek podziału pracy, zrodziły potrzebę konkurencji i wzajemną wrogość obywateli; uległa zniszczeniu idealna jednorodność społeczeństwa, a wraz z nią utraciła wartość cnota jako podstawowa cecha obywatela i gwarant społeczeństwa; ceną płaconą za postęp cywilizacyjny były: zło moralne, utrata wolności oraz nierówność społeczna. Rousseau kwestionował zatem wartość moralną postępu cywilizacyjnego, a za źródło zła moralnego uważał zwłaszcza własność.

Rousseau — teista
Rousseau był teistą. Swe credo zawarł w Wyznaniu wiary wikarego sabaudzkiego, w IV księdze Emila...; w Emilu... przedstawił koncepcje religijne będące specyficzną odmianą deizmu (krytyka dogmatów i instytucji kościelnych, wspierająca się na głosie sumienia wiara, manifestująca się w indywidualnym stosunku do Boga i poczuciu przynależności do ładu przyrody). Głosił religię naturalną, zgodnie z którą Bóg ukazuje się w świecie jako uporządkowanym systemie bytów i we wnętrzu człowieka („Dostrzegam Boga wszędzie w jego dziełach. Czuję Go w sobie” Emil...). Religia naturalna jest religią serca. Nie opiera się na żadnym zewnętrznym objawieniu. Gdyby wszyscy słuchali mowy Boga w sercu, istniałaby na świecie według Rousseau tylko jedna religia. Bliskości Boga w religii naturalnej przeciwstawił różne przejawy życia społecznego, które oddzielają od Boga: instytucje kościelne, fałszywą uczoność, cały świat pozorów, w którym „Bóg już umarł” („Iluż ludzi między mną a Bogiem” — głosi inwokacja Wyznania wiary wikarego sabaudzkiego). W Umowie społecznej odróżnił 3 rodzaje religii: religię człowieka, religię obywatelską i religię księży. Religia człowieka, którą cenił najwyżej, jest religią bez świątyń, bez ołtarzy i obrządków. Ograniczona jest do wewnętrznego kultu Boga. Stanowi czystą i prostą religię Ewangelii. Rousseau nazwał ją także boskim prawem naturalnym. Religia obywatelska jest religią obowiązującą w danym kraju. Ma odrębnych bogów, patronów opiekuńczych, dogmaty, zewnętrzny kult. Wyznawcy takiej religii wszystkich innych uznają za niewiernych. Wyraża się w niej boskie prawo społeczne lub pozytywne. Religia księży, którą oceniał najniżej i krytykował, jest religią dwuwładzy, 2 praw, często ze sobą sprzecznych. Przejawem takiej religii był dla Rousseau chrystianizm rzymski. Nietolerancja religijna Rousseau miała skutki polityczne. Sądził, że nie można żyć w pokoju z tymi, których uważa się za potępionych: „trzeba ich koniecznie nawrócić albo też skazać na męki” (Umowa społeczna).

Uczucie — najpełniejszy wyraz człowieczeństwa
Właściwą, najgłębszą zdolność człowieka i najpełniejszy wyraz jego człowieczeństwa Rousseau dostrzegał nie w rozumie, ale w uczuciu. Wbrew powszechnym poglądom oświecenia głosił, że to nie rozum oświeca człowieka, a jego serce; tego, co słuszne i dobre, uczy sumienie. To znaczenie uczucia w całokształcie życia osobowego doszło u Rousseau do głosu szczególnie w epistolarnej powieści Nowa Heloiza; przeciwstawiając prawdę uczucia przedziałom społecznym oraz głosząc pochwałę idyllicznej społeczności wiejskiej, Nowa Heloiza oddziałała decydująco na kształtowanie się sentymentalizmu i romantyzmu.

Wpływ na potomnych
Wyzwolił siły i idee, których oświecenie nie dopuszczało do głosu; jako obrońca praw uczucia był prekursorem romantyzmu; wpłynął na filozofię I. Kanta, który nazwał go „Newtonem etycznego świata” i na filozofię prawa J.G. Fichtego; teorią pedagogiczną zapoczątkował nowożytną refomę wychowania; J.H. Pestalozzi, współtwórca tej reformy, przejął istotną część swej doktryny od Rousseau. Współcześnie ośrodkiem rozwoju myśli Rousseau jest Genewa, gdzie ma siedzibę La Société J.-J. Rousseau i są publikowane (od 1905) „Annales de la Société J.-J. Rousseau”.