Przestrzeń i czas dialogu w edukacji

Spośród kilku zaproponowanych tytułów najodpowiedniejszy dla recenzowanego zbioru tekstów jest, moim zdaniem, Przestrzeń i czas dialogu w edukacji. Do kategorii przestrzeni i czasu, w kontekście dialogu, odwołują się bowiem Autorzy kolejnych materiałów - zarówno w tytułach swoich artykułów, jak i, co ważniejsze, w ich treściach. W strukturze tomu Pani Redaktor wyróżniła 5 części: I. Problemy współczesnego dzieciństwa jako podstawa zaistnienia dialogu w edukacji II. Dialog w edukacji jako odpowiedź na nowe zadania dla współczesności III. Dialog w edukacji przedszkolnej IV. Dialog w przestrzeni pomiędzy przedszkolem i szkołą V. Między założeniami a realiami w systemie oświaty w Polsce Całość poprzedza wstęp, a zamykają poszukiwania, propozycje teoretyczno - praktyczne dla edukacji w dialogu - podsumowanie (w spisie treści inaczej jest zatytułowany ten ostatni fragment pracy). Część I otwiera opracowanie Tadeusza Pilcha Dziecko w klimacie zagrożeń globalnych i regionalnych. Jest to interesujące studium dotyczące tytułowych zagrożeń - bardzo dobrze udokumentowane, z licznymi odniesieniami do rodzimej polityki społecznej. Autor przytacza mało znane dane dotyczące ubóstwa i wykluczenia i na tym tle przedstawia newralgiczne zadania systemu edukacji na różnych jej poziomach - z uwzględnieniem porównań międzynarodowych. Do dialogu w relacji nauczyciel - dziecko nawiązuje Jolanta Zwiernik (Globalny dzieciak jako partner w dialogu z nauczycielem). Zwraca uwagę na rolę nauczyciela w tworzeniu warunków do dialogu, na różnice między sytuacją edukacyjną a okazją edukacyjną, na proces konstruowania wiedzy i dzielenia się nią, wprowadza i analizuje pojęcie globalnego dzieciaka jako aktora życia społecznego w swojej grupie rówieśniczej. O zagrożeniach dla dialogu, w ujęciu historycznym, pisze Danuta Waloszek (Zawłaszczanie dzieciństwa jako zagrożenie dla zaistnienia dialogu w edukacji dzieci) - prezentuje argumenty świadczące o wartości dialogu edukacyjnego i przedstawia tezy na rzecz obrony dzieciństwa. W części II, która, podobnie jak I, ma charakter ogólny, znajdujemy dwa opracowania. Pierwsze z nich Demokracja - dialog - edukacja. Trud budowania i rozwijania dialogu edukacyjnego (Marian Snieżyński) poświęcone jest poszukiwaniu drogi do dialogu - z uwzględnieniem komunikacji i relacji. Autor nawiązuje do istoty dialogu i przytacza (za Grażyną Klimowicz) wskazania dla nauczycieli, którzy chcą „nawiązać bliski kontakt z uczniem". Drugie dotyczy dialogu i języka - odsłaniania znaczeń (Iwona Kopaczyńska). Autorka, traktując swoje wystąpienie jako głos w dyskusji, akcentuje znaczenie relacji: system reprezentacji - wyrażenia - słowa dla efektywności dialogu. Jak już wspomniałem, rozdziały I i II można potraktować jako ogólne. To określenie jest związane z uniwersalnością poruszanych w nich zagadnień. Są one (rozdziały i zagadnienia) rodzajem wprowadzenia teoretycznego do problematyki bardziej szczegółowej, skupionej w rozdziale III wokół przedszkola, a w rozdziale IV wokół przestrzeni przedszkole - szkoła. Rozdział III rozpoczyna szereg pytań zadanych przez Danutę Waloszek w tekście Dialog jako sposób istnienia podmiotów w edukacji. Pytania te dotyczą dialogu i sytuacji dialogowej, roli nauczyciela i dziecka w procesie dydaktyczno - wychowawczym. Próba odpowiedzi na te pytania prowadzi do interesującej z metodycznego punktu widzenia procedury dialogowania w przestrzeni publicznej przedszkola. Na istnienie zróżnicowanych poziomów i narzędzi dialogu w przedszkolu wskazuje Małgorzata Karwowska - Struczyk (Dialog w przedszkolu - różne poziomy i narzędzia). Nazywając dialog dziecko - dorosły dwupodmiotową interakcją rozważa warunki niezbędne do jego właściwego przebiegu. W swych rozważaniach umiejętnie łączy osobistą refleksję z wynikami badań empirycznych. Do pojęcia dialogu znaczeń odwołuje się Monika Wiśniewska - Kin (Oswajanie i inicjowanie dialogu znaczeń w przedszkolu). Wychodząc od teorii „pośredniczenia w uczeniu się" Lwa S. Wygotskiego przedstawia jej implikacje dla edukacji oraz analizuje właściwości interakcji dziecko - dorosły z punktu widzenia zachowania osoby dorosłej. To kolejny już w tym rozdziale przykład integracji teorii z praktyką. W podobnym nurcie (teoria - praktyka) mieści się obszerna wypowiedź Agnieszki Olczak (Dialog w diadzie dziecko — dorosły). Dostrzegając niedostatki teorii Autorka analizuje podstawowe dla dialogu kwestie teoretyczne, a następnie skupia uwagę na dialogu jako postawie wobec ludzi i dialogu jako akcie komunikacji. Na tej podstawie formułuje tezę o dialogu jako podstawie demokratyzacji w wychowaniu oraz przedstawia warunki sprzyjające podmiotowości dialogu. Ciekawy rodzaj dialogu opisuje Teresa Neckar-Ilnicka (Dialog pokoleń w instytucji edukacyjnej. Nauczyciel - emeryt jako wolontariusz w przedszkolu). Będące przedmiotem jej zainteresowań relacje międzypokoleniowe są wciąż mało zbadanym obszarem oddziaływań wychowawczych. Dobrze zatem że, chociaż w syntetycznej formie, to zagadnienie pojawiło się w pracy poświęconej dialogowi miedzy dorosłymi i dziećmi. Czas dialogu w przestrzeni rozciągającej się między przedszkolem a szkołą to tematyka rozdziału IV. Inauguruje ją Dorota Kłus - Stańska artykułem Miedzy przedszkolem a szkołą: od monologu do dialogu osób i znaczeń. Już sam tytuł kieruje naszą uwagę na odrębność monologu i dialogu oraz na specyfikę obu tych typów komunikacji w wyróżnionych instytucjach edukacyjnych. Do tego dochodzi monolog i dialog nie tylko osób, ale i znaczeń. Jest to tekst erudycyjny, odwołujący się do teorii socjologicznych i filozoficznych. Jego znaczenie dla całego zbioru tekstów jest niezwykle istotne. Kolejny tekst tego rozdziału jest komentarzem do badań przeprowadzonych wśród trzecioklasistów. Małgorzata Żytko (Przejście z kultury edukacyjnej przedszkola do szkoły — otwarcie nowych możliwości rozwoju czy ograniczenie aktywności dzieci?) analizuje w nim opinie nauczycieli na temat edukacji językowej i matematycznej, kreśli mapę zróżnicowania ich poglądów oraz ukazuje związek tych opinii z osiągnięciami szkolnymi uczniów (badania testowe z lat 2006 i 2008). Wspomniane analizy mają duże walory praktyczne, szczególnie w kontekście przekraczania progu szkoły przez dzieci sześcioletnie. O możliwości dokonania zmian w obszarze społecznych interakcji nauczyciel - uczeń pisze Jolanta Nowak (Dziecko jako aktywny uczestnik edukacyjnego dialogu) i w sposób klarowny charakteryzuje niezbędne działania dydaktyczno -wychowawcze. Wspólne działania, ale tym razem nauczycieli przedszkola i szkoły, sątematem rozważań Lidii Wollman (Poznaj mnie, jeśli chcesz mnie uczyć, czyli o współpracy nauczycieli przedszkola i szkoły). Na podstawie wyników badań dzieci sześcioletnich Autorka przedstawia i komentuje nadzieje i obawy dzieci na progu szkoły. Jest to dobre wprowadzenie do szerszych badań, których celem mogłoby być opracowanie wielowariantowych procedur łagodzących napięcia towarzyszące przejściu z przedszkola do szkoły. Dobrym zakończeniem rozdziału jest artykuł Agnieszki Nowak - Łojewskiej na temat barier występujących w szkolnym dialogu (Dialog w szkole -potencjalne szanse, realne zagrożenia). Szczególnie cenne są uwagi dotyczące metod pokonywania istniejących przeszkód, tak aby w szkole był czas na dialog i przestrzeń dla niego. W rozdziale V zamieszczone są dwa istotne teksty wykraczające poza problematykę dialogu. Pierwszy z nich, przygotowany przez Bogusława Śliwerskiego (Paradoksy polityki oświatowej w Polsce), opisuje i analizuje absurdy edukacyjne ostatnich lat. Autor wychodząc od stwierdzeń Czesława Kupisiewicza przechodzi do własnych, jakże trafnych spostrzeżeń na temat szeroko rozumianej polityki społecznej, w tym polityki edukacyjnej. Jest to materiał do uważnej lektury, inspirujący do sprzeciwu wobec gwałtu na zdrowym rozsądku. Drugi, autorstwa Danuty Waloszek, dotyczy newralgicznego dla edukacji problemu równości szans (Czynniki dostępu dzieci do edukacji jako warunek szansy życiowej). Autorka wnikliwie analizuje pojęcia sprawiedliwości wyrównującej i proporcjonalnej, charakteryzuje dostęp do edukacji w kontekście konstytucyjnym, terytorialnym, organizacyjnym i programowo - ofertowym. W efekcie mamy do czynienia z wielostronnym przedstawieniem rozpatrywanego zagadnienia, z ujęciem systemowym złożonej sytuacji ekonomiczno - społecznej. Zakończenie jest swoistym podsumowaniem autorskiego wielogłosu dotyczącego różnych aspektów dialogu w edukacji. Jest syntezą obejmującą elementy diagnozy i prognozy. Przechodząc do ogólnej oceny zbioru tekstów przygotowanych pod redakcją naukową Danuty Waloszek chciałbym podkreślić znaczenie podjętej problematyki dla współczesnej teorii i praktyki pedagogicznej. Uważam, że recenzowana praca zbiorowa jest spójna, jest przykładem umiejętnego łączenia wątków teoretycznych z wynikami badań, jej poziom naukowy oceniam wysoko - z pełnym przekonaniem rekomenduję ją do druku. (z recenzji prof.dr. hab. Stefana Kwiatkowskiego)