Ludność żydowska w Warszawie w latach 1939-1943

„Dokumenty Warszawskiej Rady Żydowskiej oraz jej niemieckich zwierzchników to kolekcja niezwykła – nie tylko ze względu na dramatyczne okoliczności towarzyszące jej powstaniu, lecz również na skutek charakteru materiałów zamieszczonych w tym wydaniu. Od pierwszej do ostatniej strony uderza urzędowa suchość formy i bezosobowość sprawozdań, listów, tabel i raportów. Jednak gdy wczytamy się uważnie, gdy zadamy sobie wysiłek, by wniknąć między wiersze, stajemy twarzą w twarz z bezdenną grozą i rozpaczą gettowej egzystencji. Na pozór odsączone z krwi, bólu, strachu i potu, dokumenty Rady Żydowskiej nie są w stanie zakryć rozmiarów tragedii warszawskich Żydów. Zza szeregów cyfr wyłaniają się tysiące umierających na tyfus, wywiezionych do komór gazowych Treblinki, bądź zmarłych z zimna i głodu. Pisma i sprawozdania Przewodniczącego Rady bezbarwną prozą donoszą o przeważnie bezskutecznych zabiegach, aby wybłagać u władz niemieckich najskromniejsze choćby ustępstwa: nieco więcej chleba dla najuboższych, kilka metrów sześciennych drewna na opał, parę przepustek dla chorych czy też odroczenie terminu zapłaty kolejnych rujnujących kontrybucji. Równie dramatycznie brzmi – z perspektywy lat – bezosobowy, wręcz cyniczny ton okólników, żądań i instrukcji wypływających z Urzędu Komisarza do Spraw Dzielnicy Żydowskiej [Komissar für den jüdischen Wohnbezirk in Warschau], którego naczelnikiem od maja 1941 r. został Heinz Auerswald. Materiały źródłowe stanowią więc urzędowy zapis życia i śmierci trzeciego co do wielkości polskiego miasta – warszawskiego getta.”

(Jan Grabowski)