Codicis Theodosiani

Kodeks Teodozjusza należał w starożytności i należy także dzisiaj do najważniejszych zbiorów ustaw cesarskich III-V wieku. Wpływał on na kulturę prawną ówczesnych mieszkańców Imperium i stanowił podstawę dla działalności prawników-praktyków. Kodeks stał się później wzorem i inspiracją dla pomnikowego dzieła cesarza Justyniana. Wiek IV i V to czas wielkich przemian w kwestiach religijnych. Od czasów uznania chrześcijaństwa za religio licita rozpoczął się czas kształtowania relacji pomiędzy państwem a Kościołem. Proces ten znalazł swoje odzwierciedlenie również w Kodeksie Teodozjusza. Ilość wydawanych przez cesarza konstytucji znacznie zwiększyła się od czasu panowania cesarza Dioklecjana (284-305). Były one rozproszone, zatem konieczne stało się ich zgromadzenie w jednym zbiorze. Pierwsze zbiory ustaw, Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus, powstały pod koniec III wieku. Termin codex, którym określono zbiory, oznaczał początkowo formę książki, a następnie został przejęty do terminologii prawniczej. W szesnastej księdze Kodeksu Teodozjusza można wyodrębnić kilka podstawowych zakresów tematycznych. Po pierwsze, szeroko uregulowano przywileje - zarówno stanu duchownego, jak i kościołów, traktowanych w praktyce jako osoby prawne. Tytułem przykładu wymienić można zwolnienia podatkowe, privilegium fori, czy tzw. testamenti factio. Po wtóre, uregulowano szeroko status heretyków, a także apostatów, "pogan" oraz Żydów. Zgodnie z brzmieniem ustaw zostali oni poddani różnorakim karom, zarówno w zakresie prawa prywatnego, jak i prawa karnego, jako że herezja uznana została za crimen, czyli przestępstwo prawa publicznego. Spośród przewidzianych w Kodeksie kar można wymienić: zakaz organizowania zgromadzeń heretyckich - zakaz publicznego sprawowania kultu, konfiskatę majątku, pozbawienie prawa sprawowania urzędów, a nawet karę zesłania i karę śmierci. Nadto, złamanie ustawowych zakazów skutkować mogło nałożeniem infamii, zakazem zeznawania w charakterze świadka, pozbawieniem testamenti factio passiva i activa czy pozbawieniem możliwości otrzymywania darowizn i ich sporządzania. Uważna lektura ustaw pozwala sporządzić listę herezji istniejących w IV-V w. Należy podkreślić, że w niektórych przypadkach, ustawy dotyczyły tylko jednej grupy heretyckiej (np. manichejczyków), inne natomiast traktowały herezje zbiorowo. Niniejsze opracowanie oparte jest na powszechnie przyjmowanym i przedrukowywanym tekstem Kodeksu Teodozjusza, a mianowicie wydaniem Theodora Mommsena z 1905 r.