Wasyl Stus

Ukraiński poeta u znany za najwybitniejszego poetę II połowy XX wieku, krytyk i publicysta. Jeden z najbardziej aktywnych przedstawicieli kulturowego ruchu narodowego lat 60. (szistdesiatnyky).

Urodził się w wiejskiej rodzinie jako czwarte dziecko Semena i Iryny Stusów.
uczęszczał do szkoły podstawowej i średniej w Doniecku. Po nieudanej próbie dostania się na Uniwersytet Kijowski, Stus rozpoczął studia w donieckim Instytucie Pedagogicznym na Wydziale Literatury i Języka Ukraińskiego.

22 listopada 1959 r. ukazała się na łamach „Literaturnej Gazety” pierwsza publikacja Stusa z entuzjastycznym komentarzem Andrija Małyszki. Po odbyciu trzyletniej służby wojskowej Stus rozpoczął pracę w Horliwce. Zauroczony twórczością Pasternaka, Goethego i Rilkego, pogłębiał swoją wiedzę literaturoznawczą i filozoficzną z okresu studiów. Drukował pojedyncze utwory na łamach donieckich, lokalnych gazet i w czasopiśmie „Donbas”. Tworzył wtedy klasyczne sonety i przeróbki pieśni ludowych, utwory publicystyczne, impresje o wyraźnym epickim charakterze, historyczne retrospekcje i wiersze-posłania, pisał wierszem wolnym i ścisłymi miarami wierszowymi. Po zwolnieniu z pracy przeszedł do kopalni, później objął dział literatury w gazecie „Socjalisticzieskij Donbas”.

W 1963 r. został asystentem w zakresie literatury i przeniósł się do Kijowa. Praca w Instytucie Literatury im. Szewczenki Akademii Nauk USRR trwała dwa lata.

12 stycznia 1972 r., podczas kolejnej fali aresztowań, Stus został uwięziony i po rozprawie skazany na 5 lat łagru i 3 lata zesłania za antysowiecką agitację i propagandę. Sądzony był jako autor kilkunastu wierszy i artykułów o literaturze ukraińskiej, publikowanych w samizdacie i na Zachodzie. Karę łagru odbył w obozach w Mordowii. W 1977 pisarz przybył na miejsce zsyłki Matrosowo, do obwodu magadańskiego (na Kołymie) u brzegów Morza Ochockiego, gdzie pracował w kopalni złota. Wysiłek fizyczny znacznie pogorszył stan jego zdrowia. Już jesienią 1975, wskutek perforacji wrzodu żołądka, był bliski śmierci.

W sierpniu 1979 r. powrócił z zesłania do Kijowa, gdzie zaangażował się w działalność Ukraińskiej Grupy Helsińskiej. Pracował przy taśmie produkcyjnej w fabryce obuwia. W maju 1980, przed olimpiadą w Moskwie, ponownie aresztowany i skazany na 10 lat więzienia i 5 lat zesłania. Więziony w obozie WS-389/36-1 w Kuczinie w obwodzie permskim. Zakazano mu widzeń z rodziną, ostatnie odbyło się wiosną 1981 roku. Był zamykany w jednoosobowej izolatce, ogłaszał głodówki. Kilkakrotnie przemycił swe wiersze z obozu. Ponownie przemycone na Zachód, zostały tam wydane w zbiorku Z obozowego zeszytu.

Poeta prowadził „obozowy zeszyt”, w którym zapisywał wszystkie zdarzenia i myśli. W swoich sądach był coraz bardziej bezkompromisowy i nieugięty. 28 sierpnia 1985 r. Stus po raz kolejny został wtrącony do karceru. Ogłosił głodówkę i zmarł w nocy z 3 na 4 września 1985 r. w niewyjaśnionych okolicznościach.

W 1985 r. Heinrich Böll wystąpił o uhonorowanie Stusa literacką Nagrodą Nobla.

Późną jesienią 1989 r., po wielu wcześniejszych próbach, jego ciało zostało przywiezione do Kijowa, a powtórny pochówek przemienił się w wielką manifestację praw wolnościowych Ukraińców. Już po śmierci pisarza, Nadija Switłyczna wydała na Zachodzie w 1986 r. najbardziej obszerny i reprezentatywny wybór wierszy Stusa Palimpsesty. Tomik w kompozycji, w jakiej go dziś znamy, został ułożony nie przez samego poetę, lecz redaktorów. Syn Stusa, także literaturoznawca, zainicjował wydanie dzieł zbiorowych ojca, które ukazały się w kolejnych tomach w Kijowie.

W 1989 roku Ukraińskie Stowarzyszenie Niezależnej Inteligencji Twórczej zaczęło przyznawać Nagrodę im. Wasyla Stusa za „talent i odwagę”. Od 2016 roku nagrodę artystom przyznaje Ukraiński PEN za znaczący wkład w kulturę ukraińską i niezachwianą postawę publiczną.